49
Có nhiều truyền thuyết chưa có kết cấu trọn vẹn, chưa nhuần nhuyễn tính nghệ
thuật. Ví dụ truyền thuyết ông Đùng bà Đà là chuyện hai anh em ruột lấy nhau bị
xử tử, chết thành thần.
Cho nên, trên từng bước tiến triển của loại hình, nếu truyền thuyết - hiểu theo
nghĩa rộng - ñạt ñến chỗ hoàn chỉnh thì tùy theo nội dung, nó có thể trở thành
cổ tích hay thần thoại. Bởi xét về mặt nghệ thuật, về nội dung ý nghĩa thì tuyệt
không có gì khác giữa một truyền thuyết với một cổ tích hay một thần thoại.
Văn học truyền miệng Việt-nam không có loại anh hùng ca như văn học
truyền miệng của ñồng bào thiểu số, nhưng có một số truyền thuyết phần nào có
mang phong cách anh hùng ca. Theo tìm hiểu của chúng tôi thì có thể ngờ rằng,
ngày xưa chúng ta cũng có anh hùng ca với hình thức văn vần. Nhưng có lẽ trải
qua bao nhiêu biến thiên lịch sử, ñặc biệt là những biến thiên về ngôn ngữ văn
tự, loại anh hùng ca ñó mất dần ñi, chỉ còn lại ñây ñó những cốt truyện kể bằng
văn xuôi mà ta gọi là truyền thuyết. Truyện Thánh Gióng, truyện Khổng Lồ ñúc
chuông, truyện Bố Cái ñại vương, chẳng hạn, có thể nguyên xưa ñều là những
anh hùng ca. Nhưng ñã từ lâu, sự lãng quên, sự chuyển hóa của lịch sử làm cho
những thiên anh hùng ca ñó chịu những số phận không chút giống nhau. Truyện
Thánh Gióng trở thành một thần thoại hay một thần tích; truyện Khổng Lồ trở
thành một cổ tích, còn truyện Bố Cái ñại vương chẳng hạn thì ñược các nhà chép
sử gạn bớt những yếu tố hoang ñường mà trở thành một sự tích lịch sử. Cùng
một hiện tượng "tha hóa" kiểu như thế, ngày nay, chúng ta còn có thể lọc ñược
trong thần tích của các làng một số truyền thuyết có dấu vết của phong cách anh
hùng ca như Sự tích thần làng Võng-la
1
, Sự tích Thánh Chèm, v.v...
Bởi vậy, chúng tôi cho rằng, nếu truyền thuyết có thể ñứng ñược thành một thể
loại riêng biệt thì phải gồm những truyện xưa chuyên nói về anh hùng lực sĩ
trong thời khuyết sử và thời Bắc thuộc ñã ñược kỳ vĩ hóa, thần thánh hóa.
1
Truyện kể rằng có một ông lão ñánh cá có ba người con trai ñặt tên là Linh, Minh và Cung.
Họ có sức khỏe tuyệt trần, có tài võ nghệ. Quân Thục ñến ñánh. Tản Viên bảo vua Hùng mời
ba anh em cầm quân ñi ñánh. Nhiều trận ác chiến diễn ra. Trong một trận, họ bị quân Thục áp
ñảo về số lượng, vây bọc tứ bề trong ngoài không thông nhau ñược. Sau mười bốn ngày nhịn
ñói, một hôm họ cầu thần, tự nhiên thấy trời ñất tối tăm, rồi bỗng xuất hiện trước mặt ba anh
em một con bò cái. Anh cả là Linh sai lính hầu vắt ñược một chậu sữa. Uống xong sữa bò
thần, ba anh em thấy sức khỏe tăng lên rất nhiều. Sau ñó, hàng ñàn bò xuất hiện trên núi cao.
Lập tức họ ra lệnh cho mười lăm ngàn quân sĩ vắt sữa uống và sức khỏe quân ñội bỗng trở nên
vô ñịch. Họ xông ra ñánh cho tan tác ñịch quân, giết hàng nghìn người, cướp ñược quân lương
khí giới rất nhiều. Khi ñoàn quân quay trở về thì chẳng thấy bò ñâu nữa. Để nhớ ơn, ba anh
em thề từ ñấy không ăn thịt bò và hạ lệnh cho dân làng Phao-võng (tức Võng la, huyện Đông-
anh) không ñược giết thịt bò (X Võng-la thôn thần tích). Chúng tôi ngờ rằng những hình
tượng uống (hoặc bú) sữa bò thần, và hàng ñàn bò xuất hiện ñể giúp cho mười lăm ngàn quân
có sức khỏe vô ñịch, v.v... là tàn dư của những mảnh thần thoại hoặc truyền thuyết xa xưa lưu
lại trong bản thần tích này.
