51
mô-típ nghệ thuật ñã trở thành tiêu biểu của văn học dân gian, nhất là nghệ thuật
vần vè hay truyện kể, cũng thường xuyên ñược tái sinh có chuyển dịch ít nhiều
trong nhiều thời ñại, làm thành kiểu tư duy nghệ thuật ñặc trưng của văn học
dân gian, và ñó là ñiều kiện thuận lợi ñể truyện cổ tích sinh sôi nẩy nở theo
phương thức ứng diễn và tìm thấy mối liên hệ loại hình với nhau.
Như vậy, vấn ñề xác ñịnh tính cổ của truyện cổ tích là căn cứ chủ yếu vào
phương thức cấu tạo hình tượng, sự sắp xếp, xâu chuỗi cốt truyện và mô-típ, mà
không nhất thiết căn cứ vào thời ñiểm lịch sử của câu chuyện. Những truyện như
Vợ ba Đề Thám tuy cách ta trên nửa thế kỷ và mang thề tài cổ tích rõ rệt nhưng
trong ñó có những tên giặc râu xồm, mũi lõ, có súng trường, súng lục... nên vẫn
chưa thể nào thừa nhận là truyện cổ tích.
Nó là câu chuyện ñã qua nhưng chưa hoàn toàn "cổ". Nó thuộc về loại những
truyện mới. Mặc dầu không có mốc giới hạn về thời gian rõ rệt, nhưng một
truyện cổ tích cố nhiên không thể là một truyện ñời nay và cũng không thể là
một truyện dĩ vãng nhưng phù hợp với ñời nay hơn là ñời xưa, phù hợp với trạng
thái sinh hoạt hiện ñại hơn là trạng thái sinh hoạt của xã hội cũ. Cái chất liệu dĩ
vãng chứa ñựng trong ñấy thực tình chưa lắng xuống, và chưa ñược ñại ña số
nhân dân công nhận là ở bên kia biên giới của cái "mới". Sở dĩ có những câu
chuyện mới sáng tác gần ñây có thể liệt vào truyện cổ tích là vì bối cảnh, khí hậu
xã hội, phong cách sinh hoạt và tâm lý nhân vật mà chúng ñược xây dựng, so với
bối cảnh, khí hậu, phong cách sinh hoạt và tâm lý của người ñời xưa tuyệt không
có gì là trái ngược. Cho nên, tính chất cổ là một tiêu chuẩn không thể thiếu ñược
khi nhận ñịnh một truyện cổ tích.
Hai là, trong sự việc ñược kể ñừng có yếu tố gì quá xa lạ với bản sắc dân tộc.
Nghệ thuật cổ tích cho phép tác giả bịa ñặt mọi tình tiết, thậm chí bịa ñặt những
tình tiết không hợp lý. Nhưng ñã là cổ tích của một dân tộc thì sự bịa ñặt không
thể vượt ra khỏi bản sắc dân tộc. Hãy ñặt một giả thuyết là có một câu chuyện
không kém lý thú và màu sắc cũng rất cổ, lưu hành phổ biến trong khá nhiều
người. Có ñiều, nhân vật trong truyện ñáng lý là Bụt, Tiên, hay Ngọc Hoàng
thượng ñế, thì ở ñây lại là... Đức Chúa Trời hay Đức Mẹ Đồng trinh. Chỉ cần thế
thôi, câu chuyện ñã trở nên xa lạ, ñã nhạt ñi mất nhiều ý vị của một cổ tích.
Nhưng nếu ñấy là một truyện ngụ ngôn hay khôi hài thì lại khác. Vai Đức Chúa
hay Đức Mẹ vẫn không ảnh hưởng gì ñến ñặc trưng loại hình của chúng. Miễn
câu chuyện có ngụ một ý tưởng sâu sắc hay gợi ñược cười cợt cho người nghe,
người ñọc là ñủ.
Chúng ta thấy cái tên Đức Chúa hay Đức Mẹ truyền vào Việt-nam từ thế kỷ
thứ XVI kể ñến nay ñã hơn bốn trăm năm mà vẫn chưa thể nào quen thuộc với
tâm lý dân tộc. Trái lại, cái tên Bụt, Tiên cũng là mượn của những thứ tôn giáo
ngoại lai nhưng ñã thành truyền thống, vì từ ñã rất xưa, những tôn giáo này từng
