61
nhiều những cổ tích về tiên là tàn dư của một thần thoại cổ ñã quên mất một nửa,
ñã hiểu sai và ñã xây dựng lại"
1
. Nói chung, tâm lý, tính tình của những nhân vật
trong cổ tích ñã trở nên phức tạp, không còn mang dáng dấp thô sơ, man rợ mà
kỳ thực là giản dị, chất phác của những nhân vật thần thoại nữa. Họ văn minh
hơn, ñẹp ñẽ hơn, thích hợp với những quy chế và lễ nghi của cuộc sống dưới chế
ñộ phong kiến hơn. Nhưng một ñiều rõ ràng là cùng với những biểu hiện phức
tạp trên ñây, họ cũng ñã mất ñi cái bản sắc cũ của họ, những ñường nét ñẹp ñẽ
khỏe khoắn vốn có trong những nhân vật thần thoại. Có thể nói, so với thần
thoại và truyền thuyết, tính chất chung của truyện cổ tích là sự ña dạng của tâm
lý, tính cách, ñặt trong sự phức tạp của những tình tiết. Vì tư tưởng, tình cảm và
nguyện vọng của con người gửi gắm vào ñây ñã lắm uẩn khúc, không ñơn giản
như trước, và cuộc ñấu tranh xã hội thì nhiều màu nhiều vẻ hơn cuộc ñấu tranh
với thiên nhiên rất nhiều.
2. TRUYỀN THUYẾT, CỔ TÍCH ĐÃ DỰA TRÊN VŨ TRỤ QUAN NÀO?
Truyền thuyết và cổ tích ñược thừa hưởng một vũ trụ quan phong phú do
người nguyên thủy ñể lại trong các thần thoại. Nhưng thế giới thần linh lúc này
không còn nguyên vẹn tính cụ thể và ñơn giản như thời kỳ nguyên thủy. Người
ta ñem tôn ti trật tự mới có của xã hội loài người áp dụng vào xã hội vốn tự do
bình ñẳng của thần. Người ta sắp ñặt thứ bậc theo chức vụ, phân phối ma quỷ
thần thánh theo từng khu vực khác nhau. Lẽ tự nhiên, sau nhiều quá trình "cải
tạo" lại, thế giới thần linh dần dần trở thành hình ảnh trung thực của thế giới con
người. Vũ trụ quan tự phát của nhân dân kết hợp với hình thức triết lý chính
thống, ñã chuyển hóa thành một vũ trụ quan mới trong tưởng tượng của dân
chúng.
Trước hết là quan niệm luân hồi. Quan niệm này xuất hiện với loài người từ
rất xưa, lúc mới bắt ñầu sống ñịnh cư bằng nông nghiệp. Từ việc quan sát sự
sinh nở của cỏ cây người ta suy diễn ra quan niệm ấy. Con người, và muôn vàn
sinh vật khác cũng sẽ cứ chết ñi sống lại, hết kiếp này ñến kiếp khác, mãi mãi
như bánh xe quay! Ở Việt-nam, quan niệm này ñược bổ sung một cách ñầy ñủ
bằng tư tưởng của ñạo Phật. Người ta tưởng tượng ngoài thế giới hiện thực còn
có hàng vạn thế giới cũng y hệt như thế giới trần gian, nếu có nơi là Nát-bàn thì
cũng có nơi là mười mấy tầng ñịa ngục. Đấy là những chỗ an dưỡng hoặc ñày
ñọa những kiếp người vốn ñã có những quá trình tốt hay xấu về ñạo ñức.
Bên cạnh quan niệm luân hồi, lại có quan niệm không sinh không diệt, nảy
sinh từ việc quan sát những vật vô cơ trong ñời sống, rồi sau ñó ñược ñạo thần
1
Dẫn trong Truyện cổ tích dân gian miền Lo-ren của Cô-xcanh (E. Cosquin: Contes
populaires de Lorraine, I, Vieweg, Paris; p. IX, X).
