62
tiên phát triển thành một thứ tín ngưỡng. Người ta tưởng tượng một thế giới ñẹp
ñẽ, sung sướng, giàu có (Bồng lai, Dao-trì, v.v...), trong ñó những vị Ngọc
Hoàng thượng ñế, Nguyên thủy thiên tôn, Thái thượng lão quân, cho ñến bát
tiên, v.v... ñều là những nhân vật thoát ra khỏi sự chi phối của luân hồi, trở thành
vĩnh viễn không sinh trưởng mà cũng không tiêu diệt. Cõi thế giới ñó, người trần
nào dày công tu luyện cũng có thể gia nhập ñược.
Thứ ba là quan niệm vạn vật tương quan, có lẽ do tín ngưỡng tô-tem
(Totémisme)
1
mà phát triển. Giữa con người với vũ trụ như trăng, sao, sông, núi,
mạch ñất, cỏ cây, v.v... ñều có thể có những mối liên hệ vô hình mật thiết. Quan
niệm này thịnh lên với chế ñộ phong kiến. ở Việt-nam, quan niệm về phong
thủy, cụ thể là việc ñể mồ mả - một trong những hình thức biểu hiện của quan
niệm vạn vật tương quan - có lẽ cũng do phong kiến nước ngoài ñưa vào từ thời
Bắc thuộc. Nó còn gắn bó với chế ñộ chiếm hữu ruộng ñất. Chắc chắn ngoài ba
yếu tố trên ñây, truyền thuyết cổ tích còn mang nhiều quan niệm phức tạp khác.
Tất cả hòa hợp với nhau tạo thành một hệ thống quan niệm thống nhất về thế
giới mà ta có thể tóm tắt như sau:
a) Linh hồn bất diệt theo luân hồi.
b) Xác thịt con người cũng như cỏ cây ñộng vật là chỗ trú ngụ của linh hồn.
c) Ngoài cõi trần, chủ yếu còn ba cõi nữa là cõi trời, cõi nước và cõi âm. Mỗi
cõi ñều có vua quan, có dân chúng, có kẻ giàu sang, có người nghèo hèn.
d) Cõi trần không phải là chỗ ở riêng của người và vật mà còn là nơi trú ngụ
hoặc chỗ ñi về của thần tiên, ma quỷ.
ñ) Thần tiên, ma quỷ, v.v... cũng có phân biệt thiện và ác: có hạng ñáng
thương, có hạng ñáng ghét, có hạng ñáng tôn thờ, có hạng ñáng sợ mà không
ñáng thân. Phần nhiều họ cũng chung cảnh vinh nhục sướng khổ như người.
Đó là vũ trụ quan chung của người Việt-nam từ thời kỳ bán khai lại nay. Tất
cả mọi thế hệ tác giả và thính giả của những truyện cổ tích xưa và nay ñều dựa
vào ñấy làm nền tảng cho tư duy, ñể ñặt nên truyện và hiểu truyện. Dĩ nhiên,
một quan niệm về vũ trụ như thế không còn hoàn toàn giống với vũ trụ quan của
thần thoại. Nếu ở một vài truyện thần thoại nào ñó có sự ñồng nhất về cơ sở thế
giới quan với cổ tích thì cũng chỉ là vì những thần thoại này ñã ñược người ñời
sau tô ñiểm, thêm thắt, có khi xây dựng hẳn lại. Tuy nhiên, lại cũng cần phải
thấy rằng Thần Thánh Tiên Phật hay ma quỷ trong cổ tích phần nhiều chỉ là
phương tiện cần thiết ñể cho tác giả thắt nút, mở nút câu chuyện mà thôi. Cho
nên, không lấy làm lạ khi chúng ta bắt gặp một số truyện về tiên ở châu Âu,
trong ñó gần như không biểu hiện một vũ trụ quan cổ truyền nào. Nên nhớ tiên
1
Thờ vật tổ.
