66
hậu, kéo dài triền miên từ cổ ñại cho ñến hết trung cổ, xã hội loài người ñã phải
trải qua nhiều nỗi nhọc nhằn vất vả, chịu ñựng bao nhiêu thành kiến ngu muội,
quằn quại trong bao nhiêu tranh ñoạt ñầy máu và nước mắt, và bị ñe dọa bởi bao
nhiêu nỗi lo sợ hữu hình và vô hình. Có thể nói cả một không khí huyền bí tối
tăm luôn luôn vây bọc và ñè nặng lên ñời sống tinh thần của con người. Tất cả
những phương diện này ñều ñể dấu vết lại trong các loại sản phẩm tinh thần mà
con người còn lưu giữ lại ñược, trong ñó có truyện cổ tích. Và nếu coi ñó là hạn
chế thì phần tư tưởng hạn chế rải rác trong kho truyện của ta không phải là hiếm.
Sự xuất hiện của truyện cổ tích thường gắn chặt với những ñặc ñiểm về sản
xuất, về sinh hoạt, tư tưởng của một thời ñại lịch sử, cho nên cũng như thần
thoại, nó có thời kỳ phồn vinh và có thời kỳ suy tàn. Thế kỷ của máy móc, của
ñiện tử là thế kỷ suy tàn của truyện cổ tích. Lúc mà tiểu thuyết, truyện ngắn,
kịch bản, ñiện ảnh, v.v... xuất hiện và trở nên món ăn tinh thần hợp "khẩu vị" của
quần chúng thì cũng là lúc cổ tích bắt ñầu lùi xuống ñịa vị thứ yếu, nếu chưa
phải là bước xuống khỏi văn ñàn. Huyễn tượng ngày càng ñược khoa học "giải
mã" và tín ngưỡng tuy vẫn còn ñầy sức hấp dẫn, cũng thường xuyên bị khoa học
tranh chấp và "khoanh vùng" giới hạn. Việc sáng tác những câu chuyện hoang
ñường vì thế bị hạn chế dần, kết quả là nghệ thuật cổ tích cũng thu hẹp lại.
Tuy có một số ít tác giả bắt chước người xưa ñặt nên những truyện tương tự cổ
tích, nhưng dù cố gắng ñến ñâu, nội dung của chúng cũng không tài nào còn
mang ñược cái không khí, cái phong vị của truyện cổ tích nữa. Đó là nghệ thuật
của truyện ngắn giả cổ tích, hơn nữa ñó lại không phải là những truyện truyền
miệng.
4. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH MỘT TRUYỆN CỔ TÍCH
Truyện cổ tích cũng chịu chung cái công lệ của văn học truyền miệng là mọi
việc sáng tác, diễn xướng, truyền bá ñều có tính chất tập thể. Tác giả của truyện
không phải là người của cùng một thời, một xứ, mà là nhiều người, trong những
thời gian và không gian khác nhau. Đây là một công cuộc sáng tác và chỉnh lý
liên tục, người sau nối tiếp công việc của người trước. Có khi người sau dựa vào
cốt truyện của người trước mà ñặt ra một truyện khác mới hẳn. Cố nhiên, trong
hai truyện ñó truyện nào khỏe mạnh hơn, gợi hứng thú người nghe hơn thì sẽ tồn
tại lâu hơn. Cho ñến một lúc nào ñó, câu chuyện tương ñối hoàn chỉnh hay ñã
ñược ghi vào sách vở, thì nó sẽ ñứng lại.
Đầu tiên, câu chuyện thường xuất phát từ một truyện thời sự hay là một sự
thực nào ñó. Cốt truyện của nó thường khi rất ñơn giản. Truyện Sự tích ñầm
Nhất-dạ, theo chỗ chúng tôi ñoán thì ban ñầu hình như là một câu chuyện tình
éo le cũng như phần nhiều câu chuyện tình éo le khác vẫn thường xảy ra: con gái
