67
một quý tộc nào ñó yêu một anh con trai thuộc tầng lớp dưới. Và khi thấy không
ñược cha mẹ ưng thuận, hoặc biết không thể ñường hoàng lấy ñược nhau, cả hai
bèn trốn vào rừng hay tìm ñến một nơi xa xôi nào ñó. Trong khi ấy thì pháp luật
triều ñình hết sức truy nã họ. Sau cơn tuyệt vọng, họ nhảy xuống một vực sâu
hay treo cổ tự tử.
Cốt truyện Sự tích ñầm Nhất-dạ ñầu tiên có thể ít hay nhiều tương tự thế thôi.
Tất nhiên câu chuyện phải ñập mạnh vào cảm xúc của nhiều người, và chủ yếu
là làm thức dậy ý thức ñẳng cấp tiềm ẩn sâu xa trong lòng ñại chúng. Cái chết
của cặp trai gái ñược quần chúng coi là biểu hiện của tinh thần căm phẫn, của
hành ñộng chống ñối. Sẵn có ñầu óc tín ngưỡng, người ta cho là một cái chết
linh thiêng. Từ ñó họ lập miếu thờ; mặt khác họ truyền cho nhau nghe thiên tình
sử bi ñát. Thiên tình sử ñó ñược các nhà văn nhân dân tô ñiểm và lưu truyền
bằng miệng. Vì truyền miệng, nên quần chúng ñời sau lại không khỏi thêm thắt
sửa ñổi ít nhiều cũng như có thể tước bỏ ít nhiều. Khuynh hướng chung là người
ta thần thánh hóa nó ñi. Rốt cuộc, cặp trai gái ñó không chết nữa mà bay lên trời.
Nhiều truyện cổ tích khác như truyện Hai bà Trưng, truyện Vợ chàng Trương
cũng ñược thần thánh hóa theo hướng ấy. Đó là mong muốn chủ quan của tác
giả và cũng là nguyện vọng của nhân dân. Nhân tố chủ quan này ñóng vai trò rất
quan trọng trong quá trình hình thành một số truyện cổ tích. Nói cách khác, một
số chi tiết, một số hình tượng và mô-típ của truyện ñều ñược sửa chữa, thêm bớt
một cách có ý thức ñể tiến ñến chỗ ñịnh hình. Và, ñến ñây, một truyền thuyết,
một sự tích ñược nâng lên ñịa vị văn học.
Cho ñến sau ñời Triệu Quang Phục (ở thế kỷ thứ IV), truyện Sự tích ñầm
Nhất-dạ lại còn ñược thêm vào ñoạn cuối kể chuyện Chử Đồng Tử cưỡi rồng
giúp ñỡ họ Triệu chiến thắng quân xâm lược. Tóm lại, trên cơ sở hiện thực và
lãng mạn, nhân dân lao ñộng trong một quá trình lâu dài ñã dựa vào tưởng
tượng, phối hợp giữa tín ngưỡng và nguyện vọng của mình, ảo hóa một câu
chuyện thực thành một truyện cổ tích. Đồng thời, câu chuyện ñó cũng ñược nhân
dân dùng ñể giải thích hiện tượng biến ñổi của tự nhiên. Trên thực tế, ñầm Nhất-
dạ
1
có thể do ảnh hưởng của một cuộc ñịa chấn, hoặc do một con sông bị bồi lấp
mà thành. Nhưng ở ñây thực tế ñó không có ý nghĩa gì và bị che khuất ñi ñằng
sau một vấn ñề xã hội. Nguyên nhân tự nhiên ñã ñược thay thế bằng nguyên
nhân xã hội.
Thiên tình sử Chử Đồng Tử - Tiên Dung ñược tô ñiểm sửa chữa ñến ñây hầu
như là ñã hoàn thiện. Nhưng từ ngày ñạo thần tiên thịnh hành ở Việt-nam thì
ñám ñạo sĩ bèn lợi dụng nó, ñem tô ñiểm cho nó một nước sơn tôn giáo. Tiên
Dung và Chử Đồng Tử vốn sẵn có một tâm hồn "coi tình yêu trên hết" sẽ khinh
1
Nghĩa là cái ñầm xuất hiện trong một ñêm.
