69
Ông nghè Tân trên thực tế chỉ là một người phóng ñãng, không chịu ràng buộc
theo lối sống quy củ của nhà nho. Sau khi ñỗ tiến sĩ (1842), ông chỉ làm những
chức tri phủ, giáo thụ, chứ chưa từng làm thanh tra. Nhưng từ lúc xin thôi chân
giáo thụ ở một phủ thuộc Hải-dương, ông nay chơi hạt này, mai chơi hạt khác,
quấy nhiễu bọn quan lại ñịa phương. Hồi ấy có lệ mỗi năm triều ñình ñặc phái
ngự sử từ kinh ñô ra xứ Bắc tra xét tình hình quan lại. Nghè Tân thỉnh thoảng
ñến các hạt làm thơ nôm dạy trẻ em chăn trâu hát. Quan bản hạt nào ñó vô phúc
ñể ngự sử sao chép ñược bài thơ ñệ về kinh thì sẽ bị tội. Vì thế, tuy không có
chức vụ gì, ông ñi ñâu ai cũng sợ, phải trọng ñãi, tống tiễn hẳn hoi
1
. Tất cả
những tài liệu ñó ñều là ñề tài rất quý của nhà văn nhân dân thuở bấy giờ. Chả là
hồi ñó dân chúng ñang vô cùng cực khổ vì nạn tham quan ô lại. Cho nên, ông
nghè Tân trong truyện ñược cường ñiệu hóa một cách nhanh chóng và bất ngờ,
vượt xa hành trạng của một nghè Tân bằng xương bằng thịt. Đó là một viên
thanh tra của triều ñình cải trang làm cho bọn quan lại sợ mất mật. Đó cũng là
một anh chàng nho sĩ ranh mãnh, chơi chữ rất tài tình. Những hoạt ñộng của
nghè Tân qua các mẩu chuyện, các bài thơ như "giả danh phó cối ñề thơ ở công
ñường", "ném cáng quan phủ xuống bùn", "vịt biết nói", v.v... ñều là những tình
tiết biểu lộ tinh thần ñối kháng của nhân dân ñối với giai cấp thống trị mà tác giả
phản ánh trung thành vào truyện, rồi cuối cùng người ta sẽ gộp những mẩu
chuyện dân gian ñó lại và tạo thành một truyện dài có nội dung tư tưởng thống
nhất.
Do ñấy, suy rộng ra một chút, ta thấy trong sách sử có nhiều câu chuyện hoặc
thơ văn ñược trưng dẫn hiển nhiên như những sự kiện lịch sử có thật, nhưng thật
ra có khả năng ñấy là sáng tác của nhân dân từ mọi nơi góp lại (tương tự truyện
Ông nghè Tân) hơn là những sự thật lịch sử. Chẳng hạn như những mẩu chuyện
và bài thơ có khẩu khí ñế vương ñã ñược gán cho Lê Thánh Tông; một số giai
thoại và câu ñối hóm hỉnh ñược gán cho Mạc Đĩnh Chi làm lúc ñi sứ Trung-
quốc...
5. TÁC GIẢ TRUYỆN CỔ TÍCH
Trước tiên chúng ta sẽ nói ñến những phần tử trí thức tức là hạng nho sĩ hay
tăng lữ. Bọn họ thuộc nhiều tầng lớp khác nhau và có những khuynh hướng tư
tưởng khác nhau.
Có hạng có vai vế trong xã hội: hoặc chịu tước lộc của triều ñình, hoặc làm
môn khách, gia thần cho quý tộc ñịa chủ ở một ñịa phương nào ñó. Họ am hiểu
tường tận tâm lý, tính cách tầng lớp thống trị cũng như có vốn kiến thức ñáng kể
1
Theo Tiên Đàm. Sự thực về ông nghè Tân, trong Tri tân, số 30 (1942).
