72
chè xanh say sưa nghe kể. Những nghệ sĩ ñó không sinh nhai bằng nghệ thuật
của mình.
Bên cạnh ñó, cũng có những nghệ sĩ thoát ly sản xuất, thường trổ tài ở chợ
búa, thị trấn. Đây là những người hát xẩm, kể vè rong mà sự phát triển quá
nhanh chóng của tiểu thuyết, kịch và chiếu bóng nửa thế kỷ lại ñây ñã cướp mất
nghề của họ. Nói ñúng hơn là trong sinh hoạt nghệ thuật của quần chúng Việt-
nam, bước vào thế kỷ này, bắt ñầu có một sự thay ñổi quan trọng về phương
thức diễn ñạt, truyền bá tác phẩm, cũng như về ñối tượng thưởng thức nghệ
thuật.
Ngày xưa nghề kể vè của ta chắc chắn rất thịnh. Những chuyện vè dài ñặt
bằng văn vần, xuất hiện khá nhiều. Ngoài những truyện thời sự là chủ yếu còn
có truyện cổ tích. Nhu cầu thưởng thức của quần chúng vốn rất ña dạng, các nhà
nghệ sĩ do ñó cũng thấy cần thay ñổi món ăn. Họ bèn tìm tòi trong lịch sử xem
có những anh hùng nông dân nào mà tên tuổi bị chìm ñắm bởi thời gian, hoặc rút
lấy những sự kiện lịch sử mà mọi người ñang thèm khát nhắc lại. Họ sẽ ñặt
thành truyện như vè Chàng Lía, vè Bà Thiếu phó
1
, vè Vợ ba Cai Vàng, vè Thất
thủ kinh ñô, v.v... Cố nhiên, nhà nghệ sĩ sẽ không quên ñưa quan ñiểm và tưởng
tượng của mình hòa vào chất liệu lịch sử. Và ý kiến của tác giả truyện vè thì bao
giờ cũng có chỗ khác với ý kiến của các sử gia. Nó hợp với lô-gích tư tưởng của
quần chúng hơn. Thế là một truyện cổ tích lịch sử ra ñời, ñược nhân dân thưởng
thức và truyền tụng có phần hứng thú hơn những cuốn sử ký cũng chép sự việc
ñó.
Tóm lại, truyền thuyết và cổ tích xuất hiện sau thần thoại. Lúc này con người
ñã qua thời ñại dã man, sống trong những xã hội có cấp bậc, ñặc biệt là xã hội nô
lệ và phong kiến. Quan niệm về vũ trụ ñã có phần khác với thời kỳ nguyên thủy.
Nói chung, con người ñã nổi bật lên trước lịch sử và bước vào nghệ thuật với tư
cách vai chủ nhân của truyện. Mặt khác, nội dung phản ánh của truyện cũng ñã
thay ñổi ñể thích hợp với vai chủ nhân ấy; từ ý nghĩa "tạo lập trời ñất", ''ñẻ ñất
ñẻ nước'' nó chuyển sang mang nặng ý nghĩa về cuộc ñời. Tác giả truyền thuyết
và cổ tích phần nhiều là nhà văn nhân dân; họ sáng tác theo truyền thống và nhu
cầu của nhân dân, nhưng cũng mang ít nhiều ý thức tư tưởng của giai cấp thống
trị.
1
Tức là bà Bùi Thị Xuân, nữ tướng anh dũng của Tây Sơn. Truyện này ñã thất truyền, nhưng
từng ñược Bít-xa-se (Bissachère) nhắc trong bản ký sự của ông. Xem May-bông: Tường thuật
về xứ Đường ngoài và xứ Đường trong của ñức cha Bít-xa-se (C.B. Maybon: La relation sur
le Tonkin et la Cochinchine de Mgr. de la Bissachere, Champion, Paris, 1920; p. 100, chth.1).
