đáp lại lời ông, vì tôi bắt đầu từ từ hiểu ra: dường như có một số điều chúng
ta không thể tranh cãi với người lạ, người thiếu hiểu biết, ở một mức độ nào
đó có thể nói là còn trẻ con. Hơn nữa, bỗng chúng tôi tới quảng trường, nó
vẫn ở nguyên chỗ cũ, chỉ hơi trơ trụi hơn và hoang tàn hơn, đã đến lúc tôi
phải xuống, tôi bảo với ông thế. Nhưng ông xuống theo tôi, rồi ông chỉ một
cái ghế dài dưới bóng mát, đã mất lưng tựa ở phía xa, đề nghị chúng tôi ngồi
xuống đó một phút.
Lúc đầu ông có vẻ hơi tần ngần. Đúng ra là bây giờ, ông nhận xét,
những nỗi kinh hoàng mới bắt đầu “thực sự được khám phá,” và ông còn nói
thêm rằng, “trước mắt, thế giới không thể hiểu nổi vấn đề này: bằng cách
nào, như thế nào mà tất cả những việc đó đã có thể xảy ra?” Tôi không nói
gì, và ông quay hẳn lại phía tôi, bỗng nhiên ông hỏi tôi: “Cháu có muốn kể
về những ấn tượng của cháu không?” Tôi hơi ngạc nhiên, và bảo, tôi không
có nhiều điều lý thú để kể cho ông đâu. Thế là ông cười và bảo: “Không
phải cho bác mà là cho thế giới biết.” Nghe ông nói thế tôi còn ngạc nhiên
hơn, tôi hỏi: “Nhưng về cái gì?” “Về đại ngục trong các trại tập trung ấy,”
ông đáp. Tôi bảo về điều đó thì tôi hoàn toàn không thể nói gì, vì tôi không
biết gì về địa ngục và chỉ tưởng tượng ra cũng không thể. Nhưng ông tuyên
bố đó chỉ là sự so sánh, rồi ông hỏi: “Không cần phải tưởng tượng trại tập
trung là địa ngục hay sao?” Tôi lấy gót chân vẽ mấy vòng tròn trên mặt đất,
và bảo điều đó thì mọi người đều có thể tưởng tượng tùy theo khả năng và ý
thích của họ, nhưng về phần mình, dù sao tôi chỉ có thể mường tượng ra trại
tập trung, vì tôi biết về nó ở mức độ nào đó, còn địa ngục thì không. “Nhưng
dù sao cháu vẫn có thể kể chứ?” ông nài nỉ, và sau vài vòng tròn nữa tôi đáp:
“Thế thì cháu tưởng tượng ra đó là một nơi người ta không thể buồn chán,”
bởi thấy ở trong trại tập trung điều đó là có thể ra sao, thậm chí cả ở
Auschwitz, trong những điều kiện nhất định, tất nhiên rồi. Nghe tôi nói, ông
im lặng một lát, sau đó ông hỏi, nhưng đã gần như chán nản, tôi cảm thấy
vậy: “Thế cháu lấy gì giải thích điều đó?” Sau một thoáng suy nghĩ, tôi đáp:
“Thời gian.” “Thời gian là nghĩa thế nào?” “Nghĩa là thời gian sẽ giúp.”
“Giúp?... Giúp gì?” “Mọi thứ,” và tôi cố gắng giải thích cho ông hiểu rằng,
sẽ khác như thế nào, chẳng hạn việc đến một bến đỗ, dù không hào nhoáng
