rực rỡ, nhưng sạch sẽ, gọn gàng, có thể chấp nhân được, ở đó dần dà theo
thời gian, từng nấc một tất cả sẽ rõ ràng trước mắt ta. Khi vượt qua một nấc,
bỏ nó lại phía sau, ta biết sẽ đến ngay một nấc khác. Đến khi chúng ta biết
hết mọi thứ, thì chúng ta cũng đã hiểu tất cả. Và trong khi hiểu tất cả, con
người ta sẽ không đứng yên: ta sẽ bắt tay vào làm một việc khác, ta sống,
hành động, đi lại, đáp ứng tất cả những đòi hỏi mới của một nấc thang mới.
Nếu không có cái trình tự thời gian ấy, và tất cả mọi hiểu biết ngay cùng một
lúc, ngay tại đó đổ ập xuống chúng ta, thì có thể đầu óc ta, con tim ta sẽ
không thể chịu nổi. Tôi cố gắng giải thích cho ông rõ đến mức độ nào đó,
trong khi ông lôi từ trong túi ra một hộp giấy nhỏ đã cũ nát, chìa ra mời tôi
những điếu thuốc lá nhàu nhĩ, nhưng tôi từ chối. Sau hai hơi thuốc, ông
chống hai khuỷu tay lên đầu gối, người ngả ra phía trước, bằng giọng nhạt
thếch, ông bảo: “Bác hiểu.” Mặt khác, tôi tiếp tục, cái khó, có thể nói là
nhược điểm trong việc này, là cần phải sử dụng thời gian. Chẳng hạn như
cháu đã thấy, tôi bảo ông, những tù phạm đã ở bốn, sáu hoặc mười hai năm,
đúng hơn là vẫn còn ở trong trại tập trung, nghĩa là trong trường hợp sau
cùng họ vẫn phải bằng cách nào đó trải qua mười hai lần ba trăm sáu mươi
lăm ngày, nghĩa là mười hai lần ba trăm sáu mươi lăm nhân với hai mươi tư
giờ, hay mười hai lần ba trăm sáu mươi lăm nhân hai tư với… và tất cả
ngược lại từng giây, từng phút, từng giờ, từng ngày. Mặt khác thì, tôi tiếp tục
giảng giải, chính điều đó cũng đã giúp họ, vì nếu lượng thời gian mười hai
lần ba trăm sáu mươi lăm nhân hai tư với sáu mươi nữa kia mà ập xuống đầu
họ cùng một lúc thì chắc họ không thể chịu đựng nổi – như họ đã chịu đựng
– cả về thể xác và trí não. Và vì thấy ông im lặng, tôi nói thêm: “Cần phải
mường tượng đại loại thế.” Nghe đến đây, cũng như lúc trước, chỉ thay cho
điếu thuốc lá mà ông vừa vứt bỏ, ông úp mặt vào hai lòng bàn tay, và có lẽ
vì thế giọng ông càng trầm đục hơn, nghẹn ngào hơn: “Không, không thể
nào tưởng tượng nổi,” và về phần mình, tôi cũng thấy thế, tôi thậm chí còn
nghĩ: vậy đấy, có vẻ như vì vậy mà thay vào đó người ta nói địa ngục, chắc
thế.
Nhưng sau đó một lát ông ngồi thẳng dậy, nhìn đồng hồ và vẻ mặt bỗng
thay đổi. Ông cho tôi biết mình là nhà báo, rồi còn nói thêm “ở môt tờ báo
