phải là mục đích. Ngủ chỉ là phương tiện để thức tỉnh. Nói chung, giấc ngủ,
dù nhìn nhận nó như thế nào đi nữa, cũng nên coi nó là sự tích lũy tự do.
Cũng vì duyên do ấy, tốt hơn hết là ở đây không xét đến sự phóng thải tự
nhiên, khát, kiếm lời, giải thoát, quang vinh, lao động.
... Miễn là đừng tránh né những đòn đả kích về việc ham muốn cuối
cùng trong những ham muốn mà anh nêu lên - lao động - bị nhìn nhận một
cách nông nổi là phương tiện ngang hàng với sự phóng thải tự nhiên. Ta hãy
tưởng tượng xem cái gì sinh ra do kết quả của lao động, quả thực nên coi nó
là cái có địa vị thống trị trong những ham muốn. Nếu không tạo ra đồ vật
thì hiển nhiên là sẽ không có cả lịch sử, không có cả thế giới, và chắc chắn
là sẽ không xuất hiện cả khái niệm con người. Ngoài ra, nếu coi lao động là
sự tự phủ định, tức là nếu lao động là để khắc phục lao động, thì chỉ riêng
điều đó đã cho phép coi nó là mục đích. Và ngay cả trong trường hợp lao
động trở thành một mục đích tự thân, nó cũng không gây ấn tượng khó
chịu, đáng ghét như sự thèm khát kiếm lời hay thèm khát vinh quang. Trái
lại, trong trường hợp đó, người ta gật gù đồng tình, nói: “Hắn làm việc giỏi
đấy!”. Có thể không e ngại rằng nó sẽ bị xỉ vả, chê trách. Nói gì thì nói,
chính người ta đã nghĩ ra những từ ngữ như “việc tiền nong”, “công việc có
lợi”, “công việc được đánh giá cao”...
Chỉ tiếc rằng tình cảnh thuận lợi lại là điều mà mặt nạ không thể chịu
đụng nổi. Nếu những điều cấm không bị vi phạm dưới bất cứ hình thức nào
thì việc dùng mặt nạ mất mọi ý nghĩa. “Tự do chỉ riêng của mặt nạ mà
thôi”, đấy trước hết phải là những hành động bất hợp pháp. (Thực vậy, anh
hài lòng về công việc ở viện tới sáu mươi phần trăm... Nếu như anh bị mất
công việc đó thì anh nghĩ rằng có lẽ anh sẽ buồn nhớ nó đến chín mươi
phần trăm... Nhưng tuy thế anh vẫn có thể không cần đến mặt nạ mà cứ tốt
như thường). Như vậy, tuy lao động vì lao động đã hoàn toàn lọt qua các
mắt của cái rây thứ nhất, nó cũng không mắc lại được ở cái rây thứ hai. Xin
nói trước, anh không định đề cập tới vấn đề giá trị. Anh chỉ nói về niềm
