hơn, vì cuộc đời họ xấu xa, hèn hạ, họ không hiểu được điều gì đã đem lại
cái đẹp cho thế gian. Có một tấm bia rất đẹp, một hình nổi chạm hai người
trẻ tuổi nắm tay nhau, đường nét kín đáo, mộc mạc khiến người ta phải
nghĩ rằng nỗi niềm xúc động của nhà điêu khắc là chân thành. Đó là một
tượng đài kỷ niệm tuyệt vời dựng lên cho một thứ tình cảm quý giá nhất
của loài người, đó là tình bằng hữu. Chàng ngắm nhìn tượng đài, nước mắt
rưng rưng. Philip nhớ đến Hayward, nhớ lại mình đã hết sức khâm phục
hắn những ngày đầu gặp gỡ và sự tan vỡ ảo tưởng đã xuất hiện như thế nào,
tiếp theo là sự thờ ơ cho đến lúc chẳng còn gì gắn bó họ với nhau, trừ thói
quen và những kỷ niệm ngày xưa. Có một việc lạ lùng trong đời là hàng
bao nhiêu tháng trời, ngày nào anh cũng gặp một con người, anh rất thân
thiết với y đến nỗi anh không thể hình dung cuộc sống mà lại không có y.
Thế rồi xa nhau, mọi sự vẫn tiếp tục như xưa, và người bạn cứ tưởng chừng
như cần thiết ấy lại chứng tỏ là không cần thiết. Cuộc đời anh vẫn tiếp tục
và thậm chí anh không còn thấy thiếu y. Philip nhớ lại những ngày đầu tiên
ở Heideberg khi Hayward còn có khả năng làm những việc lớn, đầy nhiệt
huyết với tương lai và dần dần không làm được việc gì đành cam chịu thất
bại. Và giờ đây, hắn đã chết. Cái chết của hắn cũng phũ phàng như cuộc đời
hắn. Hắn chết không tiếng tăm, vì một căn bệnh ngớ ngẩn, lại thất bại một
lần nữa, thậm chí hết đời mà cũng không hoàn thành được việc gì. Nay thì
đâu vẫn hoàn đấy, như thể là hắn không sống trên đời bao giờ.
Philip thất vọng tự hỏi sống để làm gì. Hình như nó hoàn toàn vô nghĩa.
Trường hợp Cronshaw cũng vậy, ông ta đã sống hoàn toàn không đáng kể,
ông ta đã chết và bị lãng quên, tập thơ của ông bày bán hạ giá ở cửa hàng
sách cũ, đời ông dường như chẳng ích lợi gì cho ai trừ việc cung cấp cho
một nhà báo hăng hái được dịp viết bài cho một tờ tạp chí. Và Philip kêu
to: “Sống để làm gì?”
Sự cố gắng không cân xứng với kết quả. Những hoài bảo ngời sáng của
tuổi trẻ phải trả giá cay đắng bằng sự vỡ mộng. Đau khổ, bệnh tật, và
