Lĩnh vực mà kinh tế vĩ mô dự đoán sai nhiều nhất là mối quan hệ giữa
việc làm và lạm phát. Từ nhiều năm nay, có nhiều chứng cớ đáng tin cậy
cho thấy mối tương quan chặt chẽ giữa hai yếu tố này: Khi lượng người
thất nghiệp giảm thì lạm phát tăng, và ngược lại. Vào những năm 1960,
nhận định này đã được kiểm chứng qua thử nghiệm thống kê nghiêm ngặt
và được thừa nhận rộng rãi như là một chân lý khoa học hiển nhiên. Lấy
chân lý ấy làm nền tảng của chính sách, các nhà chính trị cố gắng điều
chỉnh lạm phát nhằm giảm lượng người thất nghiệp. Nhưng kết quả thu
được lại hoàn toàn trái ngược với mong đợi: một thập kỷ trì trệ − lạm phát
cao và tỷ lệ những người có việc làm thấp cùng ập tới một lúc. Sau đó, vào
thập niên 1980, lạm phát giảm đáng kể, và sau một thời kỳ suy thoái trầm
trọng ban đầu, cơ hội việc làm lại “nở rộ” chưa từng thấy. Những thống kê
chuẩn mực dường như đã chống lại chúng ta.
Điều gì đã thay đổi? Thật khó có thể trả lời câu hỏi đó nếu ta không viện
tới lý thuyết về cách tỷ lệ lạm phát ảnh hưởng quyết định tuyển dụng cá
nhân như thế nào. Năm 1971, Robert Lucas đưa ra ví dụ đầu tiên về lý
thuyết đó.
Hãy tưởng tượng rằng Willie Worker hiện đang thất nghiệp không phải
vì không có cơ hội việc làm nào, mà bởi những cơ hội đó không hấp dẫn
nên anh ta thà chịu thất nghiệp còn hơn. Mức lương đề nghị cao nhất mà
Willie nhận được là 10 nghìn đô-la một năm, chỉ vừa đủ trang trải các chi
phí thiết yếu cho anh. Nếu mức lương đề nghị là 15 nghìn đô-la, Willie sẽ
nhận công việc đó ngay lập tức.
Một đêm, trong khi Willie đang ngủ thì một cuộc lạm phát nghiêm trọng
xảy ra khiến giá cả và lương bổng tăng gấp đôi. Nhà tuyển dụng tăng mức
lương từ 10 nghìn lên 20 nghìn đô-la. Nhưng như thế vẫn chưa đủ. Trong
thế giới mà giá cả mọi thứ đều đã tăng gấp đôi, Willie không muốn nhận
công việc nào có mức lương dưới 30 nghìn đô-la. Anh ta vẫn thất nghiệp.
Bây giờ tôi sẽ thay đổi câu chuyện một chút nhé. Buổi sáng sau cái đêm
cuộc lạm phát nghiêm trọng đó xảy ra, Willie bị đánh thức bởi cú điện từ
nhà tuyển dụng gọi đến để mời đi làm với mức lương 20 nghìn đô-la. Vào
