Vậy là toàn bộ gia đình bác Ivan Yakushin đã chết vì đói trong mùa đông
đầu tiên khủng khiếp nhất của cuộc phong tỏa. Bác Ivan là anh cả của cha
tôi, do vậy cha tôi phải lo đám tang cho bác. Có một cái chợ nhỏ nằm gần
Nhà thờ Ba ngôi, nơi chúng tôi thường tập đi đều bước cùng anh em
Trường Chuyên môn Pháo binh. Mùa đông 1941-1942 chợ này được
chuyển thành một nhà xác. Những xác chết được xếp nằm ở đấy thành
đống. Cha tôi đóng được một cái áo quan cho bác - một chiếc hộp gỗ đơn
giản - và chở cái xác tới đó trên chiếc xe trượt nhỏ. Nhiều đô tùy đang ngồi
sưởi quanh một đám lửa. Khi cha tôi đưa cái quan tài chứa xác tới, đám đô
tùy lôi xác bác Ivan ra khỏi chiếc hộp và chất lên một đống xác khác, rồi
ném chiếc quan tài tạm bợ kia vào đống lửa, đồng thời cám ơn cha tôi vì đã
đem củi sưởi cho họ. Tôi không biết cha đã chôn cất những người họ hàng
còn lại như thế nào. Theo lời vợ tôi - khi còn nhỏ đã sống sót qua được
cuộc phong tỏa - có những xe tải chạy vòng quanh thành phố để thu nhặt
xác chết, nhưng tôi chưa lần nào thấy những chiếc xe đó.
Có những tin đồn lan truyền trong thành phố về nạn ăn thịt người, nhưng
tôi không tận mắt thấy điều gì liên quan tới việc này. Khi học lớp chính trị
tại Trường Chuyên môn Pháo binh, chính trị viên có kể cho chúng tôi rằng
những kẻ ăn thịt người bị hành quyết ngay mà không cần quan tâm tới
nguyên nhân họ bị đói hay địa vị xã hội của họ. Tôi không biết điều đó có
thật hay không. Sau này vợ tôi kể rằng cô ấy trông thấy những xác trẻ em
trên đường phố bị thiếu mất chân hoặc tay, nhưng bản thân tôi thì không
trông thấy những cảnh ấy.
Cha tôi chỉ là một công nhân bình thường, từng tham gia Thế chiến I và bị
quân Đức bắt làm tù binh. Cha tôi không phải Đảng viên - ông chỉ là một
người Nga bình thường. Tuy nhiên, tôi chưa từng nghe một lời nào của cha
liên quan đến chuyện đầu hàng và trao thành phố cho quân Đức. Tất cả
