đựng. Trung đoàn tới đây với đầy đủ quân số thời chiến. Bộ binh bao gồm
ba tiểu đoàn, mỗi tiểu đoàn có 700 tay lê. Giờ đây cả trung đoàn không còn
đủ lính để lập thành một tiểu đoàn duy nhất. Các đại đội được giao cho các
trung sĩ chỉ huy. Chúng tôi, lính pháo binh, cũng chịu tổn thất nặng. Trong
số chín sĩ quan của khẩu đội chúng tôi, giờ chỉ còn có bốn. Hai người bị
giết và ba bị thương. Ngay như tôi, một sĩ quan dự bị, cũng được chỉ định
làm quyền khẩu đội trưởng trong trường hợp người đương nhiệm mất khả
năng điều khiển khẩu đội. Tôi không nhớ nổi có bao nhiêu binh lính và hạ
sĩ quan đã thiệt mạng nữa. Chúng tôi đi tới đây trong nhiều tốp, quân số
trung đoàn rất đông. Bây giờ đây toàn trung đoàn chỉ còn là một đội hình
duy nhất, có thể thấy và nghe tiếng ban nhạc đang chơi bài hành khúc ở
phía trước. Chúng tôi hành quân ngược lại nơi trạm quân y đã đóng và nơi
đặt các nghĩa trang. Trạm quân y đã dời đi nhưng nghĩa trang thì vẫn còn
đó.
Nếu chúng tôi không phải trông thấy những xác chết, chúng như
những manơcanh đáng sợ làm bằng sáp bị đông cứng, thì cái chết đối với
chúng tôi đã không khủng khiếp đến thế. Trong thời bình, cái chết của một
người bệnh không ập tới bất thình lình. Nhưng thật là phi lý khi phải thấy
cái chết đến với một người trẻ trai khoẻ mạnh, tự dưng lại ngã vào tay ta
như một cái bị, gương mặt anh ta chuyển dần sang vàng ệch, hai bên mép
và mi mắt của anh trễ xuống. Và ta phải quan sát toàn bộ cái diễn tiến kinh
khủng ấy, sự chuyển từ một người sống sang một xác chết, cuối cùng là
thành một gò đất nhỏ băng giá trên mảnh đất Phần Lan đáng nguyền rủa.
Thật khó mà diễn tả nổi thành lời những cảm xúc xảy ra trong đầu
chúng tôi khi hành quân ngang qua cái nghĩa địa ấy. Cách đây không lâu
những con người ấy, những đồng chí của chúng tôi, khoẻ mạnh và trai
tráng, còn ở cùng đội ngũ và trông chẳng khác gì chúng tôi. Thậm chí cho
tới khi người ta đưa họ ra tới đây, vì bất kỳ người nào trong chúng tôi cũng
