Trả lời: Gà gáy, chó sủa, cái đó ai cũng biết; nhưng dù là bậc đại trí cũng
không biết được tại sao con nọ gáy con kia sủa, tại sao sự vật lại phát triển
như thế và trong tương lai sẽ phát triển ra sao... Nếu ta nhìn nhận có một
Tạo hóa như là nguyên nhân cuối cùng của mọi sự vật, thì ta đã xác định
một thực tế; nếu ta chối nhận một nguyên nhân như thế, thì ta đứng trong
chỗ không thực tế. Những gì có tên và có thực tế, thì thuộc về thế giới của
vạn vật; những gì không tên và không có thực tế, thì vẫn không dẫn đi xa
hơn là thế giới khả thể. Nhìn nhận hay chối bỏ một nguyên nhân cuối cùng,
thì cũng chỉ dừng lại trong thế giới của sự vật; nó không liên quan gì với
thế giới vô hạn... Hai thuyết trên kia chỉ nhìn vào một khía cạnh là sự vật,
chứ không đạt được cái nguyên tắc lớn (tức Đạo). Đạo là một khái niệm
biên giới của thế giới sự vật. Nói hay im lặng không thể đủ để nắm bắt Đạo
được (XV, 10: Tác dương ; tôi trích theo bản dịch của R. Wilhelm có phần
rõ ràng hơn bản dịch của Nguyễn Hiến Lê).
Cuối cùng ra, vấn đề nguồn gốc hiện hữu là một vấn đề vượt tầm mức tri
thức của con người; do đó người ta không còn nêu thành vấn đề mà chỉ
nhìn nhận một “thực tại có đó”. Qua một số từ ngữ trong Đạo Đức Kinh ,
các học giả Tây phương thường có khuynh hướng nghĩ đến các khái niệm
như Thượng đế, Thực tại tối hậu, Đấng Tạo hóa. Người Trung Hoa và Á
châu không làm như thế. K. Jaspers lại có lý khi nói rằng: Lão Tử không
đặt câu hỏi về tiến trình hình thành thế giới, nhưng chỉ cho biết về sự hiện
diện vĩnh cửu như là nguồn gốc của cái Hữu mà thôi ( Hai triết gia lớn Á
châu , sđd, 904).
Còn nhiều câu hỏi còn bỏ ngỏ:
Hình ảnh thế giới của Đạo Đức Kinh có phải là phiếm thần không? Cái
Vô sinh cái Hữu có phải là một tiến trình phân xuất (Emanation) không?
Đạo và thế giới có phải là Nhất nguyên luận (Monisme) không?, có phải là
Duy vật luận (Matérialisme) không?
