Ngược lại, cái tâm nguyên thủy (chân tâm) thì vượt trên cả xấu và tốt, trên
cả sướng và khổ. Đó là bản chất tự nhiên nguyên thủy của cái tâm. Nếu ta còn
cảm thấy sướng khi trải nghiệm một đối tượng (làm) dễ chịu, lúc đó ta còn vẫn
ngu mờ. Nếu ta cảm thấy khổ khi trải nghiệm một đối tượng (làm) khó chịu, lúc
đó ta vẫn còn ngu mờ. Những đối- tượng-tâm khó chịu làm bạn khổ và những
đối-tượng-tâm dễ chịu làm bạn sướng– đó chính là thế gian, thế gian là vậy.
Những đối-tượng-tâm đi cùng thế gian. Chúng là thế gian. Chúng làm khởi sinh
ra sướng khổ, tốt xấu, thiện ác, và tất cả mọi thứ đó đều là vô thường và không
chắc chắn. Khi ta đã rời xa khỏi cái tâm nguyên thủy, mọi thứ đều trở nên không
chắc chắn – chỉ còn lại sự sinh tử vô tận, sự luôn có mặt và không bao giờ hết là
sự bất trắc và sự bất an, sự khổ đau và khó cực, không có cách nào làm chúng
ngừng lại hay chấm dứt. Đó là vatta, là cái vòng lẩn quẩn: vòng sinh, tử và tái
sinh bất tận.
Bằng cách suy xét quán chiếu một cách khôn khéo, ta có thể nhìn ra rằng:
chúng ta luôn bị tùy thuộc theo những thói tâm cố hữu (tập khí) và đủ loại điều
kiện tác động. Bản tính gốc của cái tâm là tự do tự tại, nhưng ta phải khổ bởi vì
những dính chấp của ta. Lấy ví dụ, khen và chê. Giả như có ai chê mình ngu: cái
gì làm cho ta khổ? Đó là do ta cảm thấy mình bị chê bai. Ta ‘chụp lấy’ chút xíu
thông tin đó và nhét vào tâm. Hành động ‘chụp lấy’, tích vào và tiếp nhận thông
tin đó mà không có sự chánh niệm đã làm khởi sinh một trải nghiệm giống như
mình tự chích đau mình. (Nếu mình không chụp lấy và tiếp nhận theo kiểu đó thì
lời chê đó đâu có chích mình đau như vậy). Đây chính là do dính chấp (upādāna),
là do mình chấp thủ. Ngay bạn bị chích đau, là ngay đó có sự trở thành (bhava).
Sự trở thành (bhava) là nguyên nhân tạo ra sự sinh thành (jāti). Nếu bạn biết cách
không tiếp nhận thông tin, biết cách không cần quan trọng hóa những lời người ta
nói, biết cách chỉ coi đó như tiếng nói âm thanh tiếp xúc hai tai mình, thì bạn đâu
phản ứng này nọ và đâu phải bị khổ hay bị chích đau như vậy, bởi vì đâu có gì tạo
tác trong tâm đâu. Giống như khi nghe người ngoại quốc chửi mình – ta chỉ đang
nghe những âm thanh vào tai mình, bởi vì ta đâu hiểu được tiếng của họ. Ta
không ý thức được ý nghĩa họ nói với ta. Tâm không nhận thông tin gì, nó chỉ
nghe thấy âm thanh và vẫn thư thái bàng quan. Nếu ai chửi mình bằng tiếng của
họ mà mình không hiểu, coi như ta không tiếp nhận thông tin gì, ta chỉ nghe âm
thanh và ta vẫn bình tâm. Ta chẳng ngu gì cố hấp thu cái nghĩa của lời nói đó và
tự làm mình tổn thương. (Nói vậy chứ thực tế thì rất khó!). Nhưng một khi ta đã
