minh sát (vipassanā) và đầu nào là thiền định (samatha)? Đầu nào là đầu, đầu
nào là cuối? Cả hai đều là tâm. Khi tâm được bình an, đầu tiên sự bình an có
được là nhờ sự tĩnh lặng của thiền định (samatha). Ta tập trung và hợp nhất tâm
vào những trạng thái bình an của thiền, gọi là trạng thái định (samādhi). Tuy
nhiên, nếu sự bình an và tĩnh tạo của định phai biến dần, thì khổ sẽ khởi sinh trở
lại ngay đó. Tại sao vậy? Bởi sự bình an có được chỉ từ thiền định thì vẫn còn
dựa trên sự dính chấp. Và sự dính chấp này có thể là một nguyên nhân của khổ.
Cho nên, sự tĩnh lặng hay định chưa phải là phần kết cục của con đường đạo. Đức
Phật đã nhìn thấy điều này từ chính sự trải nghiệm của mình rằng: sự bình an loại
đó là chưa rốt ráo, là chưa tột cùng. Những nguyên nhân nằm bên dưới tiến trình
sinh hữu (bhava) đã chưa được đưa đến ngừng diệt (nirodha). Những điều kiện
[nhân duyên] gây ra tái sinh vẫn còn đó. Sự nghiệp tu hành tâm linh của người tu
lúc đó vẫn chưa đạt đến mức hoàn thiện. Tại sao? Tại vẫn còn khổ hoặc bóng
dáng khổ. Do vậy, từ cơ sở sự tĩnh lặng của thiền định đó, người tu cần phải nên
tiến lên quán xét, điều tra, và phân tích bản chất có điều kiện của thực tại hữu vi
cho đến khi nào người ấy không còn bất kỳ sự dính chấp nào nữa— ngay cả sự
dính chấp vào sự tĩnh lặng của thiền định cũng không còn. Sự tĩnh lặng hay định
vẫn còn là một phần của thế giới hữu vi có điều kiện và thực tại theo quy ước.
Dính chấp vào loại bình an này là sự dính chấp vào thực tại theo quy ước; và
chừng nào ta còn dính chấp vào đó, thì ta vẫn còn bị sa lầy trong vòng sinh tử. Sự
tham đắm vào sự bình an của thiền định vẫn còn dẫn dắt đi tiếp trong luân hồi
sinh tử. Thường khi sự bất an và động vọng của tâm lắng xuống, nó tạo ra sự tĩnh
lặng và bình an, thì người tu hay bị dính đắm vào loại bình an đó.
Do vậy, Đức Phật đã xem xét những nguyên nhân và điều kiện còn gây ra
sinh tử, khổ đau. Trước khi giác ngộ, khi nào Phật vẫn chưa hoàn toàn xuyên thấu
vấn đề và hiểu biết sự thật thì Phật vẫn tiếp tục dò tìm sâu hơn và sâu hơn với
một cái tâm bình an và tĩnh lặng, suy xét quán chiếu về cách của tất cả mọi sự
bình an và bất an xảy ra. Sự điều tra suy xét của Phật cứ tiếp tục nỗ lực cho đến
khi mọi thứ xuất hiện đều rất rõ ràng đối với Phật, rõ ràng và đúng toàn diện như
một hòn sắt được nun đỏ mọi mặt hoàn toàn. Năm tập hợp tạo nên cái ‘con
người’ được gọi là năm uẩn lúc này đã trở nên hoàn toàn rõ ràng, giống như hòn
sắt đã hoàn toàn được nung đỏ từ trong ra ngoài. Khi hòn sắt đã được nun đỏ
hoàn toàn từ trong ra ngoài, ta rờ đâu mà không bị cháy tay? Có chỗ nào còn ngụi
lạnh không? Dù sờ bên trên, bên dưới, bên phải, bên trái đều bị cháy tay. Có thấy
