những tiếp tục công việc của Marques và Đắc Lộ mà ông còn phát triển
mạnh hơn, nhất là trong việc thích nghi đạo Công giáo với Việt Nam và
việc hoàn thành « Dòng tu » Thầy giảng. Sau 7 năm ở Đàng Ngoài, tức vào
năm 1638, Amaral được gọi về Áo Môn giữ chức Viện trưởng Học viện «
Madre de Deus « (Mẹ Đức Chúa Trời) của Dòng Tên. Ba năm sau, Amaral
được cử làm Phó Giám tỉnh Dòng Tên Nhật Bản (gồm các nước Nhật, Việt
Nam, Lào, Cam Bốt, Xiêm, đất Áo Môn và hai tỉnh Quảng Đông, Quảng
Tây). Năm 1645, Gaspar d’Amaral lại đáp tầu từ Áo Môn đi Đàng Ngoài
truyền giáo, nhưng tầu bị đắm ở gần đảo Hải Nam làm ông bị chết ngày 23-
12-1645
. Trong thời gian 7 năm ở Đàng Ngoài, Amaral để lại cho chúng
ta hai tài liệu viết tay quí giá, nhờ đó chúng ta biết rõ hơn lịch sử thành
hình chữ quốc ngữ.
Tài liệu của Gaspar d’Amaral viết năm 1632
Tài liệu này G. d’Amaral viết bằng chữ Bồ Đào tại Kẽ Chợ (Thăng
Long) ngày 31-12-1632, nhan đề « Annua do reino de Annam do anno de
1632, pera o Pe André Palmeiro da Compa de Jesu, Visitador das
Provincias de Japam, e China » (Bản tường trình hàng năm về nước Annam
năm 1632, gửi cha André Palmeiro, Dòng Tên, Giám sát các Tỉnh Nhật và
Trung hoa). Tài liệu này hiện lưu trữ tại Văn khố Dòng Tên ở La Mã
. Tài
liệu dài 48 tờ rưỡi tức 97 trang giấy, viết trong khổ 13 x 21cm. Từ trang
125r đến 160v viết chữ lớn và thưa, nhưng từ trang 161r đến hết trang 174r,
chữ viết nhỏ lại và dầy đặc hơn, mặc dầu cùng trong khổ 13 x 21 cm. Bản
tường trình chia ra 7 đề mục lớn, nội dung như sau : 12 trang đầu viết tổng
quát về địa dư, chính trị Đàng Ngoài và ghi lại những đặc ân Chúa Trịnh
Tráng ban cho các L.m., nhất là ban cho các thương gia Bồ Đào, còn 85
trang tiếp theo viết về tình hình giáo đoàn thủ đô và các Xứ.
Bản tài liệu mà chúng tôi có trong tay không phải hoàn toàn do G.
d’Amaral viết, cũng không phải là chính bản gốc gửi cho L.m. André
