quốc ngữ, mặc dầu vấn đề bị giới hạn hầu hết vào vấn đề tôn giáo ; còn bản
văn của Đắc Lộ viết năm 1636 (Tunchinensis Historiae libri duo) viết dài
gấp đôi và chứa đựng nhiều vấn đề xã hội Đàng Ngoài hơn, thế mà lại có ít
chữ quốc ngữ hơn. Do điểm này, có lẽ chúng ta dám đưa ra nhận xét khác
là, vào năm 1636, Đắc Lộ chưa ý thức được tầm quan trọng của chữ quốc
ngữ bằng Amaral vào năm 1632. Chúng ta cũng còn dám chắc Amaral giỏi
hơn Đắc Lộ nhiều, nhờ bằng chứng rõ rệt là, Amaral đã soạn cuốn tự điển
Việt - Bồ - La (Diccionário anamita-português-latim)
, trước khi Đắc Lộ
soạn tự điển của ông. Trong lời tựa cuốn tự điển của Đắc Lộ xuất bản năm
1651 tại La Mã, chính tác giả đã viết rõ là ông dùng những công khó nhọc
của các linh mục Dòng Tên khác, nhất là dùng hai cuốn tự điển của Amaral
và Barbosa để soạn thảo sách đó
.
Tiếc rằng cuốn tự điển của Amaral chưa được ấn hành thì ông đã
qua đời (23-12-1645). Thật ra, không ai rõ cuốn tự điển của Amaral có bao
nhiêu danh từ Việt, và cứ sự thường, bản thảo quí giá này đã bị « tiêu diệt »
rồi. Điều chắc chắn là, lúc đầu bản thảo đó để tại Áo Môn, nhờ vậy Đắc lộ
có thể dựa vào đó mà viết cuốn tự điển của ông. Theo chúng tôi hiểu, thì
cuốn tự điển của Amaral được lưu trữ tại Văn khố Dòng Tên tỉnh Nhật Bản
đặt tại Áo Môn. Cuốn tự điển viết tay này cũng như cuốn tự điển của L.m.
Antonio Barbosa mà chúng tôi sẽ nói qua thường đã mất ; nhưng mất vào
năm nào, không ai được rõ. Rất có thể là nó bị mất trong dịp Văn khố Dòng
Tên tỉnh Nhật Bản được chuyển từ Áo Môn về Manila khoảng năm 1759-
1760. Vì từ ngày 15-5-1758, chính phủ Bồ Đào Nha đàn áp Dòng Tên ở đất
Bồ và trong các lãnh thổ của Bồ Đào Nha. Nhưng rồi chính phủ Tây Ban
Nha cũng đàn áp Dòng Tên kể từ ngày 2-4-1767, nên Văn khố Dòng Tên ở
Manila lại bị chính quyền Tây Ban Nha tịch thu, và vào khoảng năm 1770,
các tài liệu đó được đem về Madrid
. Như vậy, có thể là hai cuốn tự điển
quý giá này đã bị thất lạc do các cuộc di chuyển trên, cũng có thể nó còn
nằm ở đâu mà người ta chưa tìm thấy. Chúng tôi đã tìm hỏi ở Áo Môn,
Manila, Madrid, Lisboa, La Mã, Ba Lê mà không thấy. Dù sao chúng tôi
vẫn còn nuôi chút hy vọng may ra nó còn nằm ở đâu chăng ?
