vang, quần áo, hàng xa xỉ, bán chúng trong cửa hàng của mình. Họ làm xà
phòng, lắp cửa kính, thuộc da, bán lông thú. Họ tạo ra cả những ngôi làng
và thị trấn (shtetl), nơi đây họ sống ở trung tâm, trong khi nông dân (người
Kitô ở Ba Lan và Lithuania, người Chính thống ở Ukraine) sống nơi ngoại
ô.
Trước năm 1569, là năm Liên hiệp Brest-Litovsk cho phép người Ba Lan
định cư ở Ukraine, chỉ có 24 khu định cư Do Thái với 4.000 dân; đến năm
1648 có 115 khu định cư, với số dân 51.325 người, còn tổng dân số thì lớn
hơn nhiều. Phần lớn những nơi này thuộc sở hữu của quý tộc Ba Lan, địa
chủ vắng mặt, người Do Thái làm trung gian môi giới với nông dân - một
vai trò đầy nguy hiểm trong tương lai. Thường thì người Do Thái trên thực
tế cũng là giới quyền quý. Vào cuối thế kỷ 16, Israel xứ Zloczew chẳng
hạn, thuê cả một vùng rộng hàng trăm dặm vuông từ một nhóm nhà quý tộc
với một khoản tiền thuê khổng lồ hằng năm là 4.500 zloty. Ông cho những
người họ hàng nghèo hơn của mình thầu lại phí cầu đường, quán trọ và nhà
máy xay lúa.
Người Do Thái từ khắp châu Âu tới đây để tham gia vào quá
trình thuộc địa hóa này. Ở nhiều khu định cư, họ chiếm đa số dân cư, nên
lần đầu tiên bên ngoài Palestine họ thống trị văn hóa địa phương. Họ đóng
vai trò quan trọng trong mọi tầng lớp xã hội và chính quyền. Họ thầu thuế
và hải quan. Họ làm cố vấn cho chính quyền. Những người quyền quý Ba
Lan có một luật sư Do Thái trong lâu đài của mình, giữ sổ sách, biên thư,
điều hành việc làm kinh tế.
Quả thực, vào cuối thế kỷ 16, có rất ít người quan trọng ở Trung-Đông Âu
mà “không biết đến Joseph.” Một điển hình về người Do Thái vĩ đại rốt
cuộc đã được thừa nhận xứng đáng. Đến 25 năm cuối thế kỷ 16, cuộc tấn
công tư tưởng của phong trào phản Cải cách đã kiệt sức. Philip II của Tây
Ban Nha là một trong những ông hoàng cuối cùng theo phong trào này, hợp
tác chặt chẽ với giáo hoàng. Khi về già, theo tinh thần của Paul IV, ông
đuổi người Do Thái ra khỏi công quốc Milan của mình (1597). Nhưng các
ông hoàng khác lại hậu thuẫn phong trào Kitô, hay thật ra là phong trào Tin
