nhà thờ Công Giáo bị biến thành các Ðền Thờ Lý Lẽ. Một bức tượng Nữ
Thần Lý Lẽ được dựng trong Vương Cung Thánh Ðường Notre Dame ở
Balê. Sau này, chính phủ thấy tôn giáo của lý lẽ gần giống như vô thần nên
Robespiere đã khởi xướng Giáo Phái Ðấng Tối Cao, có tin vào Thiên Chúa
nhưng không có tín điều. Deism (Thuyết Hữu Thần) trở nên tôn giáo chính
thức của Pháp, mà trước đây là một quốc gia Công Giáo.
Tuy nhiên, đức tin chân chính của người dân không thể đàn áp được.
Sau khi tính chất mới mẻ của các giáo phái này không còn hấp dẫn, vào
năm 1795 chính phủ cho phép tự do tôn giáo và các nhà thờ Công Giáo đã
ào ạt mở cửa lại. Khi Napoleon lên ngôi vào năm 1796, ông phải thương
lượng với đức giáo hoàng. Ðức Giáo Hoàng Piô VI từ trần trong thời gian
Napoleon cầm tù ngài, nhưng vị tân giáo hoàng, Ðức Piô VII là nhà lãnh
đạo cứng rắn dám chống lại Napoleon và nhất quyết không chịu nhượng bộ
các quyền lợi của Giáo Hội Công Giáo. Napoleon và Ðức Piô VII đã ký
một thoả ước vào năm 1801 nhằm tái lập Giáo Hội Công Giáo ở Pháp và
chấm dứt việc chia cách giữa hàng giáo sĩ đã tuyên thệ và không tuyên thệ.
Tuy nhiên, Napoleon vẫn tìm cách kiểm soát Giáo Hội Công Giáo và đức
giáo hoàng, nhưng Ðức Piô VII chứng tỏ sức mạnh của mình bằng cách
không chiều theo ý đồ của Napoleon, ngay cả khi ngài bị Napoleon cầm tù
ở Pháp trong sáu năm (1808-14). Dưới áp lực chính trị, vào năm 1814,
Napoleon đã phải trả tự do cho đức giáo hoàng, và ngài về lại Rôma giữa
tiếng reo mừng chiến thắng. Sau đó ít lâu, Napoleon bị lật đổ và lưu đầy ở
Elba trong khi Giáo Hội Công Giáo Pháp được phục hồi và quyền bính của
đức giáo hoàng được tái xác nhận.
Ðâu là bài học và hậu quả của cuộc Cách Mạng Pháp? Thứ nhất, nó
cho thấy ảnh hưởng lớn lao của thời Khai Sáng. Thật bàng hoàng khi một
quốc gia từng là Công Giáo trên một ngàn năm lại có thể trở thành vô thần
sau một thời gian quá ngắn ngủi. Tuy nhiên, cuộc Cách Mạng Pháp đã cho
thấy tư duy Khai Sáng thực sự phiếm diện là chừng nào. Một số triết gia
hay người cấp tiến có thể tin vào Tôn Giáo của Lý Lẽ, nhưng người dân
không bao giờ từ bỏ đức tin Công Giáo và họ vui mừng khi được trở lại với
đức tin đó.
