Sơn Nam
Lịch Sử Khẩn Hoang Miền Nam
Chương 2 - 3
Vùng Rạch Giá đất rộng người thưa
Rạch Giá là hậu bối khá rộng của bờ biển vịnh Xiêm La. Bờ biển từ Rạch
Giá (vàm sông Cái Lớn) ăn về phía Nam là khu rừng sác với cây mắm, cây
giá, cây cóc, loại cây tạp không đem huê lợi gì đáng kể, trừ huê lợi sáp và
mật ong, hoặc cua, ba khía sống nhun nhúc trong bãi bùn (khu vực của cây
đước chỉ ở về phía cực Nam tận mũi Cà Mau). Hậu bối tức là sau lưng,
giáp vào rừng sác. Có thể nói đất Rạch Giá là rừng tràm minh mông, nhiều
phèn và thấp; xa bờ biển hàng đôi chục cây số ngàn vẫn còn là rừng tràm
cầm thủy (trầm thủy). Nổi danh nhứt là U Minh Thượng và U Minh Hạ. U
Minh Thượng là rừng chồi, có từng lõm “đất cháy” (than bùn) nằm bên tả
ngạn sông Cái Lớn. U Minh Hạ là rừng tràm tốt và mọc dày, dọc ven biển
chạy dài tới Cà Mau. Đất Rạch Giá khi người Pháp đến hãy còn nhiều cọp,
khỉ, sấu, heo rừng, huê lợi chánh vẫn là mật và sáp (nhờ bông cây tràm, cây
giá). Ngoài ra còn cây tràm (làm củi, cột nhà), lá dừa nước (để lợp nhà), cá
đồng và cá biển. Đáng chú ý là voi thường tới lui cánh đồng nối liền với
Cần Thơ mà ăn lau sậy.
Hai con sông đáng kể là Cái Bé và Cái Lớn từ đất thấp phía Đông chảy ra
vịnh Xiêm La, hiệp lại ở một vàm khá rộng. Hai con sông này chia ra
nhiều nhánh nhóc. Ngọn sông Cái Bé ăn qua rạch Cần Thơ, về bờ Hậu
giang. Sông Cái Lớn ăn xuống Ba Xuyên, thuộc Sóc Trăng hoặc xuống
phía chợ Cà Mau nhưng là những đường liên lạc nhỏ bé, vào mùa nắng có
nhiều chặng cạn và hẹp, đầy cỏ. Dân ở vùng Rạch Giá, trước khi đào kinh
xáng, phần lớn sống nhờ nước mưa, trừ trường hợp chợ Rạch Giá hứng
nước ngọt từ kinh Thoại Hà (đào từ cuối đời Gia Long) nối qua Hậu giang.
Giếng có thể đào trên mấy giồng cao ráo, chắc thịt bên bờ sông. Vùng ven
biển vịnh Xiêm La định cư được là nhờ nước suối chở từ Hòn Tre. Bên bờ
Cái Lớn, Cái Bé và các phụ lưu, rải rác nhiều giồng, nhiều gò, nơi người
Miên đến lập từng sốc : những ốc đảo hoang vắng, chung quanh là rừng
