LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 125

— Bộ điền năm 1883 : 8000 mẫu; năm 1886 : 10000 mẫu.
Đất ruộng khó kiểm soát vì dân làm ruộng không đều, hễ thất mùa thì họ
dời chỗ. Nhiều vùng đất 3 năm mới có làm một mùa ruộng.
Tại chợ, từ 4 năm qua đã lập một lò gạch nhưng xấu về phẩm chất. Vì chưa
cấp bằng khoán thổ cư nên chẳng ai dám xây nhà gói, sợ sau này bị đuổi.
— Việc mua bán xáo trộn vì giá tiền kẽm bị sụt. Tiền điếu (bằng đồng
phiếu) lại khó xài, nhà nước phát ra khi dân lãnh ngân phiếu, nhưng dân
đem tiền điếu đóng trở lại cho “công xi” khi mua á phiện và rượu.
Tóm lại, tỉnh Rạch Giá (gồm luôn Cà Mau) là miếng mồi khó nuốt so với
các tỉnh miền Tiền giang như Sa Đéc, Mỹ Tho, Vĩnh Long hoặc Long
Xuyên. Huê lợi, thuế khóa quá thấp kém. Các viên tham biện không rành
về hành chánh, những bản phúc trình chánh thức gởi về cho Giám đốc Nội
vụ về hình thức cũng như nội dung gần như là thơ riêng gởi cho bạn, viết
tháu, báo cáo đại khái vài nét, nhận xét tùy hứng, không thứ tự.
Trong thực tế, muốn báo cáo kỹ lưỡng cũng không được vì tỉnh này vừa khi
mới thành lập đã thiếu người hợp tác; các tỉnh Tiền giang dầu sao đi nữa
cũng thừa một số người lịch lãm biết chữ nho hoặc chữ quốc ngữ, am hiểu
địa phương. Sau cuộc đánh úp đồn chợ Rạch Giá vào năm 1868, người
Pháp nghi kỵ tất cả người Việt vì đa số lính mã tà, đến viên quản mã tà
cũng đều làm nội ứng. Thực dân không muốn xài người Việt ở Rạch Giá và
nhân dịp tu chỉnh lại bộ máy cai trị, chúng cố ý dùng người Miên để trị
người Việt, cổ xů chia rẽ. Vài người hữu công được nâng lên làm huyện,
bấy giờ đóng vai phụ tá của tham biện để cai trị, đi điều tra miền quê. Đây
là những người kém văn hóa, háo sát, ham danh vọng. Những người Miên
hoặc Miên lai Tàu này đều lấy tên họ như người Việt :
— Phó quản mã tà người Miên tên là Cao Thiên gọi nôm na là phó quản
Thiên làm phủ, lập công sau cuộc khởi nghĩa Nguyễn Trung Trực bằng
cách điềm chỉ, bắt giết. Năm 1873, nghỉ việc vì già (60 tuổi), Pháp cho
chức phó quản là để tưởng lệ công lao, chẳng có năng lực chuyên môn gì
cả.
— Huyện Xiêu được làm huyện sau khi Nguyễn Trung Trực rút khỏi Rạch
Giá, kiêu hãnh tới mức dám tố cáo chuyện xấu của tham biện Rạch Giá lên