kinh lý người Pháp đến trưng khẩn bao trùm lên và bắt buộc 3 người nọ
phải làm tờ mướn đất như là tá điền. Rốt cuộc theo sự phân xử của chủ
tỉnh, 3 người này thất kiện, mỗi người chỉ còn giữ được 10 mẫu đất công
nghiệp, còn bao nhiêu đất dư ra đã thành thuộc rồi thì phải giao cho viên
kinh lý. ở tỉnh lỵ Rạch Giá, có người chuyên sống bằng nghề trung gian để
lo hối lộ. Năm 1916, người nọ xin khẩn 2.000 mẫu ở làng Vĩnh Bình, nhờ
kẻ trung gian đút lót trước 2000 đồng cho chủ tỉnh, xong việc sẽ đưa thêm
tiền. Chủ tỉnh trình việc ấy lên Thống đốc Nam kỳ và bảo rằng phần đất ấy
chắc chắn có người đang khai thác từ lâu. Chủ tỉnh tố cáo, vì số tiền lo hối
lộ quá ít hay vì thanh liêm ?
Để làm điền chủ lớn, nhiều người dùng nhiều chiến thuật khác nhau :
— Họ làm đơn với chủ tỉnh, lo lót, ra mặt công khai chiếm đất. Rồi khi tới
địa phương, họ chịu bồi thường chút ít cho người đã khai khẩn từ trước ;
hoặc mua lại với giả rẻ lúc người dân cô thế đang tuyệt vọng thấy mình
chẳng bao giờ đủ khôn lanh và đủ tiền bạc để kêu nài hoặc lo hối lộ.
— Họ không bao giờ đứng tên khẩn đất trong đợt đầu, tránh mọi việc tranh
chấp vụn vặt có vẻ vũ phu và bất lương. Họ đem tiền tới nơi (tiền này
thường là tiền vay) để mua đất trong những năm ruộng thất mùa. Hoặc họ
chuyên sống bằng nghề cho vay nặng lời, hoặc chứa cờ bạc để lần hồi bắt
con nợ phải bán đất cho họ mà trừ nợ. Họ công khai đưa con nợ ra tòa, với
giấy tờ hợp pháp về hình thức : người dân quê dốt chữ khi túng thiếu vì đau
ốm, vì thua cờ bạc đã ký tên, điểm chỉ vào sau khi nghe đọc qua loa nội
dung tờ giấy nợ chứa đựng nhiều cạm bẩy ngặt nghèo.
Kẻ quyền thế thường vận động với các quan lại cao cấp, chịu tốn kém về
tiệc tùng để được khẩn không tiền theo quy chế mà nhà nước dành cho
người hữu công : Tổng đốc Phương hưởng theo quy chế này 2.223 mẫu ở
các làng Hỏa Lựu, Hòa Hưng, Vĩnh Hòa Hưng ; Trần Chánh Chiến (sau
này cổ húy cho phong trào Duy Tân ở Nam kỳ) khẩn hơn 1000 mẫu ; một
nho sĩ họ Trần ở Rạch Giá cũng nhờ Tổng đốc Phương điền chủ ở Trà
Vinh khẩn trong địa phận Rạch Giá trên 1400 mẫu.
Những nguồn lợi thiên nhiên
Trước khi trở thành ruộng, rừng tràm là nguồn lợi thiên nhiên đáng kể. Vào
