LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 138

của Bành Trấn, ông ta bèn bắt buộc bọn tá điền trả lại tiền thuế thân đã ứng
trước, rồi cho vay nặng lời. Rốt cuộc tất cả dân trong làng trở thành tá điền,
chẳng ai làm chủ mảnh đất lớn nhỏ nào cả. Đến năm 1911, nhà nước mới
can thiệp vì lập làng như vậy là thất nhân tâm, có lợi cho cá nhân đứng lập
làng nhưng hại cho nhà nước.
Bởi vậy, khi cho lập làng Ninh Quới vào năm 1913, viên phó tham biện đặc
trách quận Long Mỹ đã tổng kết kinh nghiệm và nhận định về việc bầu cự
các hương chức hội tề :
— Trong ban hội tề, chức vụ xã trởng là quan trọng hơn hết, viên chức này
giữ mộc ký (triện) của làng. Xã trưởng lựa người thân tín, cho làm chức
hương xã, rồi đến chức hương thân, hương hào. Những chức vụ còn lại thì
do xã trưởng nêu điều kiện, ai muốn làm thì cứ thương thuyết, lo hối lộ cho
ông ta. Đây là tình trạng lập làng mà không có bầu cử về hình thức.
— Nếu bày ra hình thức bầu cử, chỉ một thiểu số điền chủ được ứng cử và
có quyền bầu mà thôi. Dân làng không được tham khảo ý kiến. Và dân chỉ
muốn cuộc bầu cử diễn ra thật nhanh, ai làm cũng được, để họ biết ai là
người nhận tiền thuế mà họ phải đóng.
— Khi lập làng mới, công việc đầu tiên của hương chức là bắt buộc dân
phải ký giấy nợ, trả lại cho họ những sở phí lập làng (tiền mua bộ sổ, tiền
mua tặng phẩm để hối lộ cho quan trên). Dân không dám cãi lịnh vì họ
được khai khẩn vài mảnh đất nhỏ.
Bởi vậy, theo ý kiến của Marcel Roché (phó tham biện đặc trách quận Long
Mỹ) thì nên lưu ý việc sắp đặt hương chức hội tề ở làng mới lập : nếu xã
trưởng và hương cả thuộc một phe với nhau thì nhà nước nên cho người
thuộc về phe khác (lẽ dĩ nhiên hai phe này đều tham nhũng) làm những
chức vụ còn lại trong ban hội tề, để khi hai phe nói xấu, tố cáo nhau thì nhà
nước có lợi là biết được sự thật. Nếu chỉ một phe cường hào nắm trọn một
ban hội tề thì dân càng khổ. Cũng theo ý kiến viên phó tham biện này,
những người đứng ra sáng lập làng thường đem lá đơn được chấp thuận ấy
về địa phương mà dằn mặt dân, rồi bắt đầu lên “ngai vàng mà thống trị như
vua chúa”.
Trường hợp một làng khác ở quận Long Mỹ, có viên chức cho 17 người