phương thì làm sao họ đại diện cho dân trong hạt được ? Vả lại, đa số điền
chủ Pháp đều là công chức hoặc chức sắc của công giáo.
Delphit khoe khoang rằng chủ điền Pháp đã góp công lớn vào việc xây
dựng thuộc địa Nam kỳ : Trong vòng 40 năm, họ đã khai khẩn đến 247.417
mẫu (do 300 người chủ đất), cao hơn diện tích mà suốt 15 thế kỷ qua
người Miên và người Việt đã khai khẩn (215.578 mẫu, năm 1868), chưa kể
đến 85.000 mẫu đất trồng cao su. Bên cạnh người Pháp, dân Việt đã khai
khẩn từ 215.578 mẫu năm 1868 đến mức 1.291.358 mẫu vào khoảng năm
1912.
Vào năm 1912, cũng theo con số mà J. Delpit trưng dẫn, Rạch Giá là tỉnh
mà người Pháp có nhiều ruộng đất nhứt : 12.304 mẫu đã canh tác cộng với
26.121 mẫu đang trên đà khai phá, sắp có huê lợi.
Đứng nhì là Sóc Trăng với 11.246 mẫu đã canh tác của người Pháp và
4.308 mẫu khác đang trên đà khai khẩn thêm. Hạng ba là Cần Thơ với
8.127 mẫu đã khai thác cộng thêm với 21.931 mẫu đang trên đà khai thác
của người Pháp. Tỉnh Rạch Giá cũng đứng đầu về số người Pháp làm điền
chủ : 23 người, (trong số này có 11 vị chức sắc công giáo).
Sống trong điền của Tây hay điền của người Việt sướng hơn ? Câu hỏi này
là cái vòng lẩn quẩn : nếu gặp năm thất mùa thì đâu cũng là cực khổ. Chủ
đất nào cũng đưa giá biểu địa tô tùy hứng, gom góp ít nhứt là 80 % tổng số
lúa thâu hoạch vì ở đâu cũng cho vay nặng lời, công khai hoặc trá hình.
Cuộc tranh đấu của giới đại điền chủ
Từng lớp đại điền chủ bổn xứ thành hình nhờ khẩn đất nhiều và đất tốt,
nhứt là phần đất có nước ngọt từ Hậu giang dẫn qua nhờ kinh đào. Đặc biệt
ở phía sông Cái Bé, một mẫu đất trị giá bằng năm, bảy hoặc mười mẫu ở
phía Cái Lớn, nơi nước mặn. Kinh đào biến nhiều vùng thành ra phì nhiêu,
dễ sinh sống, nước ngọt mãn năm. Điền chủ vay nợ để khẩn đất. Trong vài
năm đầu, nếu gặp gió thuận mưa hòa thì lấy vốn được. Hễ thấy đất tốt, tá
điền ít chịu dời chỗ. Đất tốt dầu thất mùa vẫn thu hoạch tương đương hoặc
cao hơn nơi đất xấu vào những năm trung bình.
Trận bão lụt năm Thìn (1904) gây thiệt hại nặng nề cho mùa màng ở Rạch
Giá (bấy lâu, ta chỉ biết rằng thiệt hại to lớn là ở Mỹ Tho, Gò Công mà
