Nhựt. Thực dân Pháp, thương gia Huê kiều (nắm độc quyền về mua bán,
thao túng giá lúa gạo). ấn kiều cho vay đều là những chướng ngại mà họ
muốn san bằng.
Còn vài chi tiết cần ghi nhớ về vai trò của giới điền chủ, không riêng gì cho
tỉnh Rạch Giá :
— Mua nhiều trâu bò từ Cao Miên đem về (từ tỉnh Tà—Keo) nhờ đó mà
việc cày cấy thêm phát triển. Mua sắm nhiều ghe độc mộc từ sông Lớn
(Cao Miên, Lào) giúp phương tiện vận tải.
— Thích sống xa hoa theo lối Pháp, tiêu thụ rất nhiều hàng hóa nhập cảng,
nhất là rượu Tây.
— Vào những năm lúa có giá và giá lúa được vững (1928, 1929 luôn cả
năm 1930), mức sống lên cao tột bực, điền chủ bực trung ở Hậu giang dư
sức cho con qua Pháp du học, có gia đình đi cả hai ba người, học siêng
năng thì thành bác sĩ; ăn chơi thì trở thành “công tử”.
— Một số không nhỏ điền chủ ở Rạch Giá là người Minh Hương hoặc Huê
kiều. Người Huê kiều nếu làm điền chủ thì bị đồng hóa, trở thành Việt
Nam trong vài năm (khăn đóng áo dài khi làm hương chức hội tề, cúng
đình). Riêng người Huê kiều ở chợ chuyên nghề buôn bán thì giữ nếp sống
riêng.
Về đời sống của tá điền
Tá điền chẳng có quyền tham dự sinh hoạt chính trị nào cả. Hương ấp, phó
quản (gọi là hương chức nhỏ) do hương chức hội tề chỉ định. Hương chức
làng thì do bọn hương chức chọn lựa lẫn nhau, giới thiệu bà con vây cánh,
sau đó được cai tổng và chủ quận chuẩn y. Cai tổng và phó tổng, ban biện
được cử do một số thừa sai (người thay mặt); tùy theo số dân bộ mà mỗi
làng được gởi nhiều hay ít, đổ đồng 50 dân bộ có một người. Các vị thừa
sai thay mặt cho dân phải là hương chức làng (trừ xã trưởng, hương thân,
hương hào), phó xã hoặc điền chủ. Hội đồng canh nông, hội đồng địa hạt
hoặc hội đồng quản hạt là chuyện riêng của một số hương chức làng và
điền chủ đi bầu. Tóm lại, người dân nghèo chẳng bao giờ được đi bầu cử ai
cả.
Hai gánh nặng cho tá điền là thuế thân và xâu (sưu). Thuế thân thời Pháp
