LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 164

— Làng Hòa Bình là nơi thiếu củi để hầm đất, hầm xong phải chở 10 cây
số mới tới lộ xe.
— Cai tổng và hương chức làng đòi hối lộ, ai lo lót 15 đồng thì khỏi làm
xâu, người nghèo phải đi làm vì không tiền lo.
Ngày 18/4/1902, dân trong 3 làng kéo nhau đến trước cửa tòa Bố. Họ bị
viên phó tổng và bọn lính mã tà đàn áp, đánh đuổi.
Dân làng gởi liên tiếp 3 lá đơn đến Thống đốc Nam kỳ để tố cáo : “Vả
chăng quan Chánh bố là quan trong địa hạt mà hiệp với tổng mà khắc khổ
dân tình lắm”, dưới đơn có 83 người ký. Rốt cuộc, chủ tỉnh là Chabrier bị
Thống đốc rầy rà vì việc làm xâu đã vượt mức luật định và xa thực tế, từ
rày về sau “phải tránh những việc tương tự”.
Việc đắp đường cứ tiếp tục. Chủ tỉnh nhượng bộ, hạ mức 7 thước khối đất
hầm còn 2 thước khối và khoe khoang rằng mỗi ngày đã huy động từ
10.000 đến 12.000 dân xâu đắp lộ ; theo ông ta thì việc làm xâu quá luật
định cũng đã từng xảy ra ở tỉnh Sóc Trăng. Và ở Bạc Liêu chỉ có hai làng
là phàn nàn mà thôi.
Chưa xong việc đắp lộ, nhà nước lại thúc đẩy việc đào kinh Bạc Liêu, Cà
Mau : dân làm xâu được nhà nước phát cho rượu đế, vì là “thức uống hợp
vệ sinh”.
Việc làm xâu đã từng là tai nạn lớn cho dân ở Cà Mau từ khi người Pháp
mới đến : năm 1877, phủ Hòa bắt dân 3 tổng ở Cà Mau (Long Thủy,
Quảng Long, Quảng Xuyên) đào kinh Bạch Ngưu nối qua phía nam Rạch
Giá, đánh đập dân ; năm 1881, tự ý cho dân mướn thủy lợi trong kinh này
nhân dịp bắt dân xâu lần thứ nhì.
Năm 1895, mùa màng thất bát quá mức tưởng tượng : Bạc Liêu và Sóc
Trăng chỉ còn 1/10 hoa màu, mưa quá nhiều rồi gặp đại hạn. Vì mức thâu
hoạch chỉ còn 1/10 nên Hội đồng quản hạt đề nghị với Thống đốc Nam kỳ
miễn thuế điền ở Bạc Liêu năm 1896 cho 46.000 mẫu ruộng, huê lợi sút
kém chỉ còn đủ nuôi sống dân trong tỉnh là 46.498 người. Trong số này, có
11.484 dân bộ được bớt thuế thân để tiếp tục làm xâu đào kinh Bạc Liêu,
Cà Mau. Năm ấy đào được 46 cây số (con kinh dự định đào dài 72 cây số).
Cuối năm 1895, cai tổng Thạnh Hưng báo động, làm đơn xin miễn thuế với