Sơn Nam
Lịch Sử Khẩn Hoang Miền Nam
Chương 2 - 5
Cần Thơ, đầu cầu và thủ đô miền Hậu giang
Vùng Cần Thơ thời Mạc Thiên Tứ mang tên là Trấn Giang, vào năm 1793.
Mãi đến khi người Pháp xâm chiếm, Cần Thơ là vùng không quan trọng.
Ngọn rạch Cần Thơ ăn thông qua sông Cái Bé rồi ra vịnh Xiêm La nhưng
không rõ rệt. Đời Tự Đức, Đại nam Nhất thống chí mô tả khúc đường ấy :
Cuối đông qua xuân, nước khô bùn cứng ghe thuyền qua lại không được,
từ mùa hạ qua đông, nước mưa tràn bờ thì ghe thuyền cỡi lên trên cỏ và bèo
mà đi, cứ trông theo phía tả hay phía hữu rừng cây mà nhận dấu đường.
Nơi đây không có bóng người, có rất nhiều muỗi và đĩa, người qua lại rất
khổ sở. Tóm lại, Cần Thơ chỉ đông đúc ở phía sát bờ Hậu giang.
Về giao thông và kinh tế, từ đời họ Mạc đến lúc người Pháp đến, lúa gạo ở
Rạch Giá và ở Cà Mau thì xuất cảng cho những ghe Hải Nam vào chợ Cà
Mau và Rạch Giá; lúa gạo ở Sóc Trăng và Ba Thắc thì bán theo cửa Ba
Thắc (bản đồ Pháp ghi là cửa Tranh De, chắc là do chữ Trấn Di, đọc trại
rồi âm lại). Vùng Cần Thơ chỉ là những xóm sung túc bên rạch Cần Thơ và
rạch Bình Thủy, phía bắc là vùng Ô Môn có đất giồng khá tốt.
Đời Gia Long, Cần Thơ thuộc về huyện Vĩnh Định, năm Minh Mạng thứ
13 (1832) nhập qua phủ Tân Thành (do Sa Đéc cai quản).
Vùng Ô Môn đời Tự Đức (và có lẽ từ các đời trước) là khu vực ít nhiều tự
trị của người Miên nên Đại nam Nhất thống chí gọi là “thổ huyện”.
Thoạt tiên người Pháp đặt Cần Thơ (vùng rạch Cần Thơ và Ô Môn) là hạt
nhưng không quan trọng bằng hạt Long Xuyên (Đông Xuyên) hoặc Sóc
Trăng. Nghị định ngày 30/4/1872 lại đặt ra Trà Ôn, phần đất của Cần Thơ
nhập qua Trà Ôn. Hạt Trà Ôn lại bị giải tán để rồi ngày 23/2/1876 tái lập
hạt Cần Thơ với chợ Cần Thơ là tỉnh lỵ; Trà Ôn chỉ còn vai trò quận lỵ,
nhưng là quận lỵ quan trọng nhứt nhì của tỉnh.
Pháp không lầm khi chọn Trà Ôn làm trung tâm quan trọng. Việc bán lúa
gạo ra nước ngoài lần hồi không còn do các hải cảng Cà Mau, Rạch Giá
