LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 170

60.000 thước khối đất và năng xuất tăng thêm, trong tháng thứ 25 phải đào
200.000 thước khối.
Sáng kiến đào kinh Xà No trước tiên do hai người Pháp là Duval và Guéry
nêu ra vì quyền lợi ích kỷ. Họ thấy đất tốt và rộng nên xin trưng khẩn. Và
khi chưa được giấy phép trưng khẩn chánh thức là họ đã vận động với
quan toàn quyền Paul Doumer (17/5/1900). Chủ tỉnh Cần Thơ cho biết là
trước đó, năm 1896, đã đào kinh Ô Môn (nối ngọn sông Cái Bé từ Rạch
Giá qua Ô Môn) dùng dân xâu nhưng tạm ngưng vì ở vùng đào kinh xảy ra
nạn dịch khí. Kinh Xà No nếu đào được thì ích lợi vô cùng, giúp khai thác
hàng mấy chục ngàn mẫu đất tốt phía địa phận Cần Thơ. Nhưng Duval và
Guéry lại muốn nhà nước đào thật gấp, trong vòng một năm cho xong và
bắt đầu đào ở phần đất mà họ đang xin trưng khẩn (tức là khởi đầu từ
khoảng giữa) để họ thâu lợi sớm.
Kinh vừa khởi đào là Guéry được nghị định của Toàn quyền Đông Dương
Paul Doumer cấp cho không một sở đất tốt với diện tích khổng lồ là 2.500
mẫu nằm trên vùng đào kinh, tọa lạc tại làng Nhân Nghĩa, tổng Định Bảo,
tỉnh Cần Thơ (nghị định số 338 ngày 14/2/1901).
Kinh Xà No đào từ 1901 đến tháng 7/1903 là xong, bề ngang trên mặt rộng
60 mét, dưới đáy 40 mét tốn phí 3.680.000 quan. Lần này, nhà thầu sử
dụng loại xáng lớn chạy bằng hơi nước, với những giàn gàu bằng sắt. Máy
của xáng mạnh 350 mã lực, mỗi giàn mút được 375 lít, thổi bùn ra xa đến
60 mét. Giàn gàu của xáng chạy theo vòng tròn (như xe đạp nước). Từ xa,
chiếc xáng giống như chiếc chiến hạm, máy chạy vang rền suốt năm ba cây
số, mang theo một số chuyên viên, nhân công hàng trăm người. Dọc theo
hai bên bờ phải chở củi đem tới sẵn, vì xáng đốt nồi sốt—de bằng củi.
Vài chuyện khôi hài xảy ra, một số dân chạy theo xáng, dùng thúng mà
hứng bùn để tìm vàng, nhưng chỉ gặp xương người xương thú. Nhiều
người cho rằng cứ “cắm dùi” là đất ấy về phần mình, vì mình đến trước
nhứt. Cu—li của hãng xáng tụ tập, bày ra đánh bài, uống rượu hoặc đi ăn
cướp, bọn cặp—rằn đo đất thì hăm dọa những chủ nhà ở gần con kinh sắp
đào để tống tiền, ai cho tiền thì nhà cửa, vườn tược khỏi bị đào ngang. Bọn
chuyên viên người Pháp đứng cao trên xáng, hò hét như các vị chỉ huy