LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 171

chiến hạm. Khung cảnh trầm hùng này đã in sâu vào giai thoại thời ấy, trở
thành ca dao, chiếc xáng của Tây là sức mạnh cơ khí vô địch.
Lễ khánh thành kinh Xà No là ngày trọng đại, có lẽ đó là lần đầu tiên mà
quan Toàn quyền Đông Dương chịu đặt chân đến miền Hậu giang. Quan lại
địa phương, thân hào nhân sĩ từ các tỉnh lân cận đến tề tựu đón rước, ban
quân nhạc từ Sài Gòn đến, lại có tổ chức dạ vũ.
Phần đất mà Duval và Guéry trưng khẩn thuộc vào loại tốt nhứt nhì của
Nam kỳ. Những năm 1908—1910, trong khi ở tỉnh Cần Thơ điền chủ bổn
xứ và điền chủ Pháp rầu lo vì nạn đói, nước mưa dâng quá cao thì phần đất
của Duval và Guéry chẳng bao giờ bị lỗ lã nhờ ở sát bờ kinh. Điền của
Guéry mướn bọn cựu quân nhân Pháp làm cai điền với súng ống hẳn hòi,
xét bắt ghe xuồng qua lại. Ai chở lúa lậu thì bọn cai điền được chủ tỉnh cho
phép lập biên bản giải tòa. Dân ở gần điền và các chủ điền lân cận đều bực
dọc về thể thức xét hỏi này : lúa của họ bị kiểm soát, khi cần mượn đường
nước để đi ngang qua điền. Kinh đào là của nhà nước, nhưng bọn điền Tây
xem như là khu vực quân sự riêng của họ.
Vào những năm đầu thế kỷ, ở Cần Thơ người Pháp và người Việt có Pháp
tịch làm chủ 36.000 mẫu (1910). Dường như chỉ có Duval và Guéry là
thành công nhứt, vài công ty khác như Société des Rizières franco—
annamites, hoặc Michel—Villaz et Cie đều lỗ lã, hoặc có những tư nhân
như Balmann đã phá sản.
Công ty Associaton Rizicole Indochinoise thành hình vào năm 1910, gởi
chuyên viên qua Mỹ quốc nghiên cứu các loại máy cày thích hợp rồi cho
một kỷ sư canh nông là Alazard đến Thới Lai (Ô Môn) mang theo máy
cày, máy bừa, máy gieo mạ, xin chánh phủ thuộc địa trợ cấp để thí nghiệm
cải tiến kỹ thuật nhưng không đạt kết quả khả quan. Tên Duquet thử thí
nghiệm việc cày máy vào mùa nắng, đầu năm 1911.
Tư nhân Pháp sẵn sàng góp tay với nhà nước để trong điền đất của họ có
kinh đào cho riêng họ thủ lợi, dân xâu phải tiếp tay (trường hợp Sambuc và
Belin trợ cấp 8.600 đồng nhân dịp đào kinh Thới Lai).
Năm 1907, để phục vụ cho mùa 1907—1908 nhà nước thiết lập ở Cần Thơ
một phòng Dinh Điền nhầm mục đích tìm nhân công cho các điền của