— Bộ máy đàn áp của thực dân Pháp đã quá sốt sắng, trừng phạt quá đáng
thay vì dùng biện pháp ít tốn xương máu hơn. Luật lệ mà thực dân bấy lâu
đưa ra về vấn đề khẩn đất chỉ là những cạm bẫy để cho kẻ lương thiện sụp
xuống dễ dàng.
Thực dân đành thú nhận sự thiếu sót về mặt nghiên cứu tâm lý dân Việt,
cũng như tâm lý người Miên.
Hai vụ Nọc Nạn và Ninh Thạnh Lợi vi phạm đến những nguyên lý thấp
nhứt về lòng nhân đạo : Có thể nói là chẳng một ai dám binh vực thái độ
của thực dân, mặc dầu đã tán thành ngấm ngầm chế độ ấy trong một mức
nào đó. Nhờ báo chí tường thuật và quảng bá tin tức, dư luận xúc động
mạnh, các chiến sĩ quốc gia dùng dịp này mà chỉ trích chánh sách của thực
dân; ôn hòa như ông Bùi Quang Chiêu mà cũng phải lên tiếng.
Các tài liệu hoặc sách nghiên cứu của người Pháp sau này không dám bỏ
quên hai biến cố nói trên nhưng họ chỉ đề cập vắn tắt trong vài hàng, hoặc
cố ý giảm thiểu tầm quan trọng.
Nhiều giai thoại được phổ biến truyền khẩu nên hai vụ án trên lần hồi trở
thành chuyện truyền kỳ, người thuật lại có thể vô tình hay cố ý thêm thắt
chi tiết hoặc sửa đổi nội dung. Chúng tôi thử ghi lại những nét chánh.
Vụ án Ninh Thạnh Lợi
Tài liệu căn cản mà chúng tôi sử dụng là bản phúc trình của Thống đốc
Nam kỳ Blanchard de la Brosse gởi lên Toàn quyền Đông Dương, đề ngày
28/5/1927.
Làng Ninh Thạnh Lợi (quận Phước Long, tỉnh Rạch Giá) trước kia là vùng
đất thấp và phèn, cỏ mọc hoang vu, trên mấy giồng cao ráo thì người Miên
đã làm ăn lâu đời. Từ khi đào kinh Quan Lộ — Phụng Hiệp nối Cà Mau
đến Ngã Bảy (Cần Thơ), dân tới khai khẩn hai bên bờ ngày càng đông đúc,
lập ra quận Phước Long (khi trước làng này thuộc về quận Long Mỹ).
Thời đàng cựu tuy là dùng chánh sách đồng hóa nhưng vua chúa nhà
Nguyễn dành cho người Miên ở Nam kỳ nhiều quyền tự trị : đất đai của họ
thì họ gìn giữ, thủy lợi (huê lợi cá tôm dưới sông rạch) thuộc về họ hưởng.
Người Pháp lúc mới xâm chiếm đã gặp nhiều sốc Miên khá đông đúc nên
