LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 29

Mục Cương Vực Chí giúp ta thấy hình ảnh khá rõ rệt về tình hình khẩn
hoang lúc bấy giờ. Một thí dụ cụ thể là vùng Kiến Hòa ngày nay (tức là
khái quát vùng cù lao Bảo và cù lao Minh của Bến Tre thời Pháp thuộc)
tuy diện tích nhỏ nhưng là một huyện, lấy tên là huyện Tân An với hai tổng
Tân Minh 72 thôn và An Bảo 63 thôn. Riêng tổng Hòa Bình (vùng Gò
Công, Chợ Gạo và An Hóa) có đến 86 thôn, không kém vùng đông dân Sài
Gòn, Chợ Lớn.
Trong khi ấy, một huyện ở vùng khó khẩn hoang với diện tích to rộng chỉ
có 37 thôn : huyện Vĩnh Định, bao gồm phía hữu ngạn Hậu giang, từ biên
giới Châu Đốc đến vàm Ba Thắc ở biển Nam Hải và chưa phân ra thành
tổng như ở miệt trên;
Một nơi khác, đất phèn và nước mặn là mũi Cà Mau (nay là An Xuyên và
một phần của Bạc Liêu) chỉ có 40 xã thôn. Vùng Rạch Giá (Kiên Giang
ngày nay, trừ Hà Tiên) gồm một huyện với 2 tổng, tổng thứ nhứt là Kiên
Định có 7 thôn, tổng thứ nhì là Thanh Giang có 4 thôn. Trong số này lại có
những nậu, những thuộc, tức là xã thôn chưa thành hình đầy đủ.
Đồng ruộng ở Sài Gòn gồm dân số đông đúc, lúa bán cao giá, hoa màu phụ
dễ khai thác: Hóc Môn, Bà Điểm, Gò Vấp, hoặc phía Phú Lâm, Bình Tiên,
Bình Tây, Bình Đông.
Những con số trên chỉ ghi những thôn xã do người Việt Nam thành lập.
Phía Hậu giang, ruộng nương chưa đến đổi ít oi, dân số không quá thưa
thớt, chỉ vì phần Cương Vực Chí không ghi lại nhân số, diện tích các sốc
Cao Miên, tập trung ở vùng Trà Vinh, Rạch Giá, Bạc Liêu, Cần Thơ, Sóc
Trăng.
Riêng về vùng gần chợ Hà Tiên ghi 6 phố, sở của người Tàu, 26 sốc Cao
Miên và 19 xã thôn Việt Nam (trong số này có 12 thôn ở đảo Phú Quốc).
“Huyện Kiến Hòa đất ruộng phì nhiêu, mênh mông bát ngát. Nhiều người
lo việc canh nông làm gốc, trong nhà có chứa vựa lúa gạo đầy dẩy”. Mục
Phong Tục Chí của Trịnh Hoài Đức ca ngợi trường hợp huyện Kiến Hòa
(trấn Định Tường). Định Tường lúc bấy giờ khá rộng rãi, huyện Kiến Hòa
nói trên bao gồm trọn vùng Gò Công, vùng Chợ Gạo, luôn cả vùng đất
giữa sông Ba Lai và Cửa Đại (tức là An Hóa ngày nay). Vùng Gò Công nổi