Tháng giêng năm 1850, cho Nguyễn Tri Phương là Thượng thơ bộ Công
làm Kinh lược đại sứ Nam kỳ. Nguyễn Tri Phương giữ chức vụ này đến
cuối năm 1858 để rồi trở về Kinh, lo đối phó với thực dân Pháp.
Nguyễn Tri Phương am hiểu tình hình các tỉnh Tiền giang, Hậu giang, luôn
cả Cao Miên từ hồi Thiệu Trị. Ông đã đặt chân đến những nơi hẻo lánh và
nguy hiểm nhứt như Thất Sơn, Vĩnh Tế, Trà Vinh, Ba Xuyên. Tóm lại,
những vùng mà người Miên sống tập trung.
Năm 1853, vua Tự Đức cho phép lập đồn điền, lập ấp ở xứ Nam kỳ theo lời
tâu của đình thần. Tại sao có việc lập đồn điền này ? Từ trước đã có chánh
sách đồn điền rồi. Nhưng lần này đưa ra cấp bách nhằm đối phó kịp thời
với tình hình điêu tán ở vùng biên giới và Hậu giang. Nguyễn Tri Phương
nói thẳng mục đích : “Đất Nam kỳ liền với giặc Miên, dân xiêu tán nhiều.
Nay mượn điều chiêu mộ để dụ dân về đốc việc khai khẩn để nuôi dân ăn,
thật là một cách quan yếu để giữ giặc và yên dân đó”.
Lập đồn điền và lập ấp là hình thức tổ chức nhằm phục vụ chiến lược lớn :
giữ giặc và yên dân. Nội dung tóm tắt như sau :
— Thành phần : dân ở khắp Lục tỉnh Nam kỳ cùng các tỉnh từ Bình Thuận
trở ra phía Bắc, theo nguyên tắc tình nguyện.
— Địa điểm thành lập : ở hai tỉnh An Giang và Hà Tiên còn dư thì cho qua
vùng kinh Vĩnh Tế, Tịnh Biên, hoặc Ba Xuyên.
— Hình thức tổ chức : có hai hình thức, lập đồn điền và lập ấp.
Mộ dân lập đồn điền
Dân sống tập trung làm lính đồn điền, đây là hình thức bán quân sự.
Ai mộ được 50 người thì tổ chức thành một đội, người mộ được làm suất
đội. Về sau, khi cày cấy có kết quả, đội này cải ra thành một ấp, viên suất
đội mặc nhiên trở thành ấp trưởng, theo quy chế dân sự.
Ai mộ được 500 người thời tổ chức thành một cơ (gồm 10 đội), người mộ
được bổ nhiệm làm chánh đội thí sai phó quản cơ, khi đất trở nên thành
thuộc, cơ này trở thành một tổng, người đứng mộ trở thành cai tổng, theo
quy chế dân sự.
Mộ dân lập ấp
Dân trong ấp sống theo quy chế dân sự, không bị câu thúc nhiều. Con số tối
