LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 60

Việc làm này khó khăn vì một số đồn điền lần hồi trở thành làng xã, một số
khác về sau bị thực dân Pháp giải tán.
— Vùng Tân Châu còn tài liệu liên quan đến ông Đội Chín Tài ở Vịnh
Đồn, theo đó vào những năm 1853 và 1856, ông được viên chỉ huy bảo
Tân Châu cho làm ấp trưởng, rồi tác đắc cử ấp trưởng. Năm 1860, ông
được cấp cho một “vi bằng cấp sự” để đi mộ lính ở thôn Phú Lâm. Ông
Đội Chín Tài sau thăng chức hiệp quản, trong đội binh Giang Nghĩa.
— Dọc theo kinh Vĩnh Tế, những làng mạc thành lập từ đời Minh Mạng và
Thiệu Trị ắt đã tiêu điều, lúc quân Xiêm tràn tới và chiếm đồn Châu Đốc.
Trung tâm quy tụ lưu dân được nói nhiều nhất trong vùng này đời Tự Đức
là Tịnh Biên và bờ kinh Vĩnh Tế. Nhưng ở đây, như Nguyễn Tri Phương
quy định “họ phải sống trong các tổng đã thành lập rồi” tức là bổ sung vào
các làng cũ, có ranh giới, có bộ đinh, bộ điền từ đời Minh Mạng để tránh
việc lấn vào ruộng đất người Miên. Riêng về các đội do tù phạm lập ra,
đưa về Giang Thành hoặc Vĩnh Tế thì không thấy dấu vết cụ thể, ngày nay
tìm lại cũng quá khó khăn vì người địa phương nếu là con cháu của tù
phạm thì cũng che giấu, hoặc không biết rõ việc này (và chính ông cha của
họ cũng che giấu lai lịch, vì thể diện đối với các làng khác).
Tu sĩ Đoàn Minh Huyên, sau này là Giáo chủ của Phật giáo Bửu Sơn Kỳ
Hương đã đến vùng Tịnh Biên, tại Thới Sơn để lập trại ruộng, quan địa
phương không ưa thích nhưng ta không thấy tài liệu nào nói đến việc ngăn
cản, chứng tỏ khẩn hoang ở vùng biên giới đời Tự Đức là công tác được
khuyến khích.
— Người Chàm sống tập trung ở Châu Giang (ngang Châu Đốc) tổ chức lại
thành từng đội, có quan hiệp quản cầm đầu.
— Tại vùng Trà Vinh (Lạc Hóa) nơi người Miên từng gây náo động hồi đầu
đời Thiệu Trị, Nguyễn Tri Phương đã lập đồn điền ở vùng Cầu Ngang, Trà
Cú ước vài ngàn dân, một người Miên là Thạch In được làm hiệp quản đồn
điền (khi Pháp đến ông này ra làm cai tổng). Tại ngả ba Trà Cú, có ông đội
Mười Nhơn.
— Tại vùng Mỹ Tho, Nguyễn Tri Phương lập đồn điền ở miền Xoài Tư.
— Tại vùng Ba Xuyên, việc lập ấp, lập đồn điền phát triển nên lập thêm