hương chức làng vẫn tha hồ bầu cử lẫn nhau trong phe phái, duy trì chế độ
bắt dân làm xâu, “xá bẩm” các quan to quan nhỏ. Tham biện chủ tỉnh Pháp
được gọi là quan Lớn trong công văn, với lời lẽ sợ sệt của người dân thời
đàng cựu (trăm lạy quan Lớn, xuống phước cho con dân nhờ). Không quy
định giá biểu mướn ruộng, chủ điền muốn cho mướn giá nào tùy theo lòng
nhân đạo. Nhưng điểm đáng chú ý hơn hết trong lúc đàn áp các phong trào
chống đối là dùng luật bổn xứ tức là luật Gia Long, với những biện pháp vô
nhân đạo : tra tấn công khai, kẻ tòng phạm bị kết tội như chánh phạm, tru di
tam tộc (bắt vợ con, cha mẹ của tội nhân). Quan Thống đốc được đón rước
theo nghi lễ ngày xưa dành cho vua hoặc cho quan kinh lược với bàn hương
án.
Ba nhân vật đắc lực nhứt
Lúc đánh chiếm và bình định xứ Nam kỳ Lục tỉnh, thực dân đã may mắn
gặp được ba tên tay sai độc ác mà chúng dung túng lúc ban đầu. Đành rằng
nếu kẻ này không làm Việt gian đắc lực thì còn kẻ khác, nhưng phải nhìn
nhận rằng chính vì bọn này mà phong trào kháng Pháp bị suy giảm nhiều.
Đó là Lãnh binh Tấn, Tổng đốc Phương, Tổng đốc Lộc.
Khi Pháp đánh thành Sài Gòn (1859), cả ba đều còn trẻ : Lộc 20 tuổi,
Phương 18 tuổi, Tấn 22 tuổi.
Lãnh binh Huỳnh Công Tấn
Trước là tay chân của Trương Định chống Pháp ở Gò Công, bị Pháp bắt
cung khai mọi việc và lập công lớn là dẫn quân Pháp bao vây “Đám lá tối
trời” để giết chủ cũ. Tấn cũng tham gia trận bao vây đảo Phú Quốc để nhìn
mặt và bắt Nguyễn Trung Trực. Nói chung thì Tấn không nuôi tham vọng
lớn, chỉ có khả năng giới hạn, Pháp xài Tấn để gìn giữ vùng Gò Công và
Bến Tre là nơi Tấn từng lui tới nhiều, am hiểu nhân dân và địa thế. Tấn
lãnh trách nhiệm dọ thám, theo dõi những người kháng Pháp, lợi dụng địa
vị để bắt bớ người này tha lỏng người kia, lẽ dĩ nhiên là vì tư lợi. Tấn làm
giàu nhờ tổ chức sòng bạc, chiếm đất, bắt dân làm xâu phục vụ cho việc
làm ăn riêng tư. Quan Tham biện (người Pháp) ở địa phương chán ngán lối
làm việc luông tuồng và thất nhân tâm vì Tấn lấn quyền. Thực dân phong
cho chức lãnh binh của lính mã tà, tức là chức vụ quân sự cao nhứt trong
