tiện, nhưng lại đạt mục đích chắc chắn”. Lộc sanh tật uống rượu, tánh tình
thay đổi rõ rệt. Ba năm trước khi chết, Lộc được viên tham biện Mỹ Tho
phê như sau : “Người ta có thể phàn nàn lão già này về những hành động ác
độc lúc trước đã trở thành chuyện huyễn hoặc, khó tin, nhưng tôi cho là
trong hàng ngũ viên chức bổn xứ hiện nay khó tìm được một người biết
kính bề trên, dám tận tụy với chính nghĩa của nước Pháp bằng ông ta”.
Tình trạng xáo trộn về gia cư, tài sản
Trong giai đoạn khá dài, dân chúng chịu cảnh ly tán, kẻ lương thiện có thể
bị vạ lây. Chỉ cần bị tình nghi là bị tù, bị đày ra Côn Nôn hoặc Đại Hải (đảo
Bourbon) hoặc qua tận Mỹ Châu, ở thuộc địa Pháp nổi danh ma thiêng
nước độc : xứ Cayenne (gọi là Cai Danh quận). Hoặc qua tận đảo Antilles
sát Nam Mỹ Châu, hoặc qua nhà tù ở Toulon.
Ngoài chuyện nhắm mắt cho bọn Việt gian bắt giết, tống tiền và hăm họa,
thực dân còn ngang nhiên phán quyết những bản án hành chánh (jugement
administratif) theo đó, tham biện chủ tỉnh được quyền đề nghị bỏ tù, đày ra
Côn Đảo hoặc các lãnh thổ ngoại thuộc Pháp những người chỉ bị tình nghi,
vu cáo là làm loạn nhưng chưa tìm được bằng chứng gì cụ thể. Thống đốc
Nam kỳ hoặc Giám đốc Nội vụ (directeur de líIntérieur, lúc đầu dịch ra chữ
Nho là Lại Bộ thượng thơ), xét lại rồi chuẩn y. Một dịp cho bọn Việt gian
địa phương tha hồ báo cáo để giựt ruộng vườn nhà cửa.
Thoạt tiên, bọn tham biện chủ tỉnh bắt bớ tù đày quá nhiều, đến mức ba
tháng sau (23/11/1868), đô đốc Ohier gởi văn thư khiển trách viên tham
biện hạt Vĩnh Long đã lạm dụng. Ngày 9/3/1875, Duperré ra lịnh dứt khoát
rằng tài sản của những người bị lên án phản loạn đều bị tịch thâu, tiền bán
tài sản này dùng trợ cấp cho gia đình bọn lính mã tà tử trận lúc đi ruồng
bố. Nhưng năm sau, ngày 25/8/1876 lại có lịnh : tài sản của bọn phiến loạn
đem bán ra, thay vì đem thưởng cho kẻ tố giác thì lại thuộc về nhà nước ;
nhà nước tùy trường hợp mà thưởng riêng. Trong thực tế, ruộng đất do con
của Trương Định làm chủ đã bị bán đấu giá từ năm 1869, nhưng không ai
ra mua. Kinh nghiệm vụ khởi loạn Thủ khoa Huân cho thực dân biết rằng
một số không ít hương chức hội tề làm việc cho Pháp đã tán trợ trực tiếp
hoặc gián tiếp những người làm loạn. Do đó, đô đốc Nam kỳ ký nghị định
