riêng để giải trí, bàn chuyện đầu cơ, chuyện lo hối lộ với bọn Pháp hoặc là
buôn lậu. Hàng chục nhà “xẹc” khác trở thành nơi tụ tập riêng của từng tổ
hợp: nào của người Phước Kiến, của Nhóm thương gia Huê kiều ở Tân Gia
Ba, Thương gia chuyên mua bán lúa gạo, Nhóm thương gia chuyên mua
lúa gạo Quảng Đông, Thương gia Huê kiều ở Chợ Lớn hoặc Thương gia
Huê kiều ở Chợ Lớn thuộc quốc tịch Anh... Họ cất chành trữ lúa, mỗi
nhóm giữ quyền lợi riêng, hoặc lập nhà máy xay lúa, mua ghe chài.
Luật lệ về công thổ
Danh từ công thổ chỉ những loại đất còn hoang, hoặc có chủ khai khẩn rồi
bỏ phế trở thành vô thừa nhận. Ngày trước, đất là của Vua. Người Pháp
đến, xác nhận ruộng đất là của Thuộc địa, mặc nhiên nhà nước làm chủ tất
cả đất đai trong toàn cõi thuộc địa, muốn là sở hữu chủ phải có sự chấp
nhận về mặt pháp lý của Thống đốc Nam kỳ, ở tỉnh thì chủ tỉnh là người
được ủy quyền của quan Thống đốc trong phạm vi nhỏ.
Nhiều nghị định liên tiếp ra đời rồi điều chỉnh lại vì sự thi hành không trôi
chảy như ý. Đại khái, nghị định 30/3/1865 và 29/12/1871 định rằng nhà
nước sẽ đo đạc, điều tra về đất đai để lần hồi cho dân khẩn. Những điền chủ
cũ có ghi tên trong địa bộ hồi đời Tự Đức phải trình diện để khiếu nại trong
vòng 3 tháng để từ ngày dán yết thị tại địa phương và đăng trên Công báo,
quá thời hạn trên thì đất ấy thuộc về nhà nước, xem là công thổ. Nhà nước
bán theo giá thuận mãi với giá là 10 quan mỗi mẫu tây. Riêng những
ngừười hữu công với nhà nước, đất có thể cấp không.
Người dính líu đến việc chống Pháp, trong điều kiện ấy làm sao dám trình
diện ? Một số đất có chủ lại trở thành công thổ. Những người không dính
dấp gì tới quốc sự cũng bị thiệt thòi quyền lợi, họ tiếp tục đệ đơn khiếu nại
mặc dầu thời gian ba tháng niêm yết đã trôi qua. Họ không biết chữ, hương
chức làng lắm khi giấu giếm bảng yết thị đó để thủ lợi, hoặc người chủ đất
tản cư qua vùng khác, khi hay biết thì về quá trễ (châu tri của Giám đốc
Nội vụ ngày 7/5/1879). Trong tờ phúc trình lên Hội đồng quản hạt đề ngày
11/10/1881 của Giám đốc Nội vụ thì cách chức khẩn đất hiện hữu quá rắc
rối. Trước kia, thời đàng cựu hễ ghi tên vào bộ điền, đóng thuế là làm chủ
đất. Theo luật mới, khi khẩn trưng 10 mẫu đất xong, muốn làm chủ thiệt
