LỊCH SỬ KHẨN HOANG MIỀN NAM - Trang 98

Ô khó khuấy rối, bây giờ cũng vì nước cạn mà tàu máy khó tới (phải chăng
muốn ám chỉ vùng Ba Cụm lừng danh). Gần sông Vàm Cỏ (có lẽ Vàm Cỏ
Tây) còn một nhóm 7 người Tagal và một số loạn quân ẩn náu, trước sau gì
chúng cũng bị dẹp (đây là lính Tagal từ Phi Luật Tân qua đánh ta lúc
trước). Vial nhận định rằng quan lại thời đàng cựu hống hách với dân ; nạn
nhân của chế độ cũ là những điền chủ và thương gia giàu có. Hai hạng này
được Pháp chú ý trọng dụng. Vial khen ngợi họ hăng hái hoạt động và có
óc thực tế, họ sẽ giúp người Pháp thâu phục nhân tâm.
á phiện đem cho nhà nước hoa chi 1 200 000 quan mỗi năm. Vial cho rằng
người bổn xứ đã hút trước khi Pháp đến, á phiện không hại gì cả, nếu hút
có độ lượng. Đề nghị nên tiếp tục cho hút vì dân Trung Hoa hút khá nhiều
nhưng vẫn giữ được đức tánh cố hữu là hăng hái, siêng năng.
Hoa chi sòng bạc thâu được 400 000 quan vào năm rồi nhưng gây xáo trộn
ở làng xóm. Hương chức làng vì mê cờ bạc nên ăn cắp công quỹ và ăn hối
lộ. Nông phu đánh bài, trẻ con cũng vậy, sanh nạn trộm cắp. Đề nghị dẹp
hoa chi cờ bạc, nếu cần thì chỉ cho phép mở sòng bạc tại Sài Gòn mà thôi.
Về thuế bến thì tàu Pháp và tàu Tây Ban Nha hưởng ưu tiên khỏi đóng. Đề
nghị nên bỏ thuế này cho tàu buôn bán các nước khác, để thương cảnh
thêm tấp nập.
Gạo tăng giá 5 lần lúc hơn trước, nhờ xuất cảng được.
Ruộng làm nhiều vì lúa bán cao giá. Ruộng canh tác lậu thuế quá nhiều, có
đến phân nửa diện tích trốn thuế. Vài năm nữa, nếu đo đạc xong, thuế điền
sẽ thâu được gần bằng hai mà khỏi cần tăng giá biểu thuế. Vial cho rằng
giá biểu thuế điền còn quá thấp.
Số dân công làm xâu trị giá 1 triệu quan mỗi năm. Với số bạc mặt tương
đương, chưa chắc mướn được nhân công để đào kinh, đắp lộ như người
Pháp đã làm (đây là việc cưỡng bách làm xâu thời đàng cựu mà người
Pháp duy trì).
Giá đường, non 1 quan 1 kí lô. Dầu phộng, 60 quan 1 tạ dầu, dầu dừa 8
quan 10 lít, cau khô bán qua Trung Hoa (?) từ 60 đến 80 quan mỗi tạ...
Điền chủ bổn xứ cho tá điền vay ăn lời từ 5 đến 10 phân mỗi tháng, tá điền
phải chịu điều kiện là dùng hoa màu thu hoạc được để thế chân. Thông lệ