thời Đinh, Tiền Lê những di vật khảo cổ được phát hiện dưới lòng đất cho
phép hình dung diện mạo của Kinh đô Hoa Lư, đồng thời là một quân thành
của quốc gia Đại Có Việt hồi thế kỷ X. Đó là một cấu trúc liên hoàn gồm
hai khu vực gần như khép kín kề nhau, được gọi là thành ngoài và thành
trong. Hai khu vực có diện tích tương đương nhau, cộng lại khoảng 300 ha,
đều được tạo nên do thế núi tự nhiên kết hợp với 10 đoạn tường thành nhân
tạo. Tất cả đều nằm trong phạm vi xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, tỉnh
Ninh Bình.
Phía ngoài Kinh đô Hoa Lư có Quèn Ổi là cửa ngõ, có Áng Ngũ là
trạm kiểm soát trước khi vào kinh đô theo đường Tiên Yết. Hai bên đường
Tiên Yết có động Thiên Tôn, núi Thuyền Rồng, núi Côn Lĩnh như bức
tường thành thiên nhiên án ngữ bên ngoài như là tiền đồn của kinh đô Hoa
Lư.
Từ một cái nhìn khái quát như đã nêu, Hoa Lư hiện ra như một quân
thành được nhà quân sự họ Đinh lựa chọn làm nơi đóng đô. Ở đây có sự kết
hợp chặt chẽ giữa địa hình thiên nhiên và sự sáng tạo, bồi đắp của con
người. Hẳn rằng Đinh Bộ Lĩnh sau khi dẹp loạn thành công đã phải nghĩ
ngay đến việc bảo vệ thành quả, chủ yếu là đối phó với vương triều Tống
đang ở thế mạnh phía Bắc. Việc ông xưng hoàng đế, đặt quốc hiệu Đại Cồ
Việt vào năm 968 hẳn là một thách thức lớn trong con mắt của Tống Thái
Tổ - Triệu Khuông Dận lên ngôi từ năm 960. Ông chấp nhận mọi thách
thức và chuẩn bị sẵn sàng đối phó. Đại La, Cổ Loa đẹp, ở vào thế trung tâm
nhưng một khi bị tấn công thì khó bề chống đỡ. Hoa Lư không chỉ địa thế
hiểm trở, mà còn được che chắn bởi các dòng sông lớn - sông Cái, sông
Đáy như một chiến lũy thiên thành. Giặc tiến vào vùng trung tâm còn dễ, từ
trung tâm tiến vào Hoa Lư hoàn toàn không dễ dàng. Từ Cổ Loa dời đô về
Hoa Lư, nhà quân sự Đinh Bộ Lĩnh đã tạo cho nước Đại Cồ Việt một cơ sở
phòng vệ an toàn trong điều kiện nền thống nhất vừa khôi phục, đồng thời
bộ máy quản lý đất nước mới bắt tay vào xây dựng từ đầu.
Thật vậy, nhà nước vương quyền thời Ngô tan rã, đất nước lâm vào
tình trạng vô chủ trong vòng hai năm (966-968), bị phân tán loạn lạc. Sau
