Thời Ngô, Đinh, Tiền Lê đặc biệt coi trọng lực lượng vũ trang, tuy
nhiên chính sách "ngụ binh ư nông" (gửi binh ở nông) chưa thấy được nêu
lên như là một tư tưởng lớn trong xây dựng quân đội. Sử gia Ngô Thì Sĩ
nói: "Có lẽ bấy giờ binh và nông chưa chia, khi có việc thì gọi ra, xong việc
lại giải tán về đồng ruộng"
66
. Thiết tưởng chưa hẳn đã hoàn toàn như vậy.
Thời Đinh, Tiền Lê đã có sự xuất hiện của quân thường trực, ít nhất là ở
thiên tử quân, cấm binh, chuyên đóng giữ ở kinh đô canh phòng, bảo vệ
nhà vua và triều đình ở các đạo về sau là lộ, phủ, châu cũng vậy; luôn luôn
có một bộ phận thường xuyên túc trực tại lỵ sở. Không phải hoàn toàn "đợi
khi có việc mới gọi ra". Tuy nhiên, ở một quốc gia nông nghiệp, lực lượng
tham gia sản xuất cũng chính là lực lượng làm nhiệm vụ phòng giữ địa
phương, chiến đấu bảo vệ độc lập của đất nước khi có giặc ngoài xâm lược.
Nông và binh phải được đặt ra từ đầu với nhà nước quân chủ tập quyền độc
lập, tự chủ. Trong quá trình xử lý mối quan hệ giữa binh và nông, kết hợp
với tiếp thu kinh nghiệm của nhà Đường, nhà Tống ở phương Bắc, vấn đề
này, đến thời Lý mới được nêu rõ, có biện pháp cụ thể, trở thành một tư
tưởng lớn trong xây dựng lực lượng quốc phòng, và được kế thừa, hoàn
thiện ở các vương triều kế tiếp.
Sử gia Ngô Thì Sĩ cho biết: "Binh chế buổi đầu nhà Lý... lấy thân
quân làm trọng, cũng gọi là cấm quân. Cấm vệ có 10 quân, mỗi quân có
200 người, đều có tả hữu, phải túc trực thường xuyên. Lại có 9 quân như
sương quân để sai khiến làm mọi việc, mỗi tháng đến phiên một lần, gọi là
đến canh, hết canh cho về nhà cày cấy hoặc làm công nghệ tự cấp lấy chứ
không được cấp lương. Khi có chiến tranh thì gọi ra cho lệ thuộc vào các
tướng. Nếu số quân này không đủ thì chiếu sổ gọi dân ra tòng ngũ. Xong
việc lại cho về làm ruộng. Đó là đúng với ý nghĩa ngụ binh ư nông"
67
.
Để thực hiện được việc này, điều kiện tiên quyết là nhà nước quân
chủ phải nắm được con số quân dân. Thời Lý như đã biết, nhà nước đã thực
hiện việc quản lý đến tận cơ sở hương, giáp, xã ở khu vực đồng bằng và
