một phần trung du. Miền rừng núi, biên cương xa xôi, nhà nước chỉ quản lý
bằng chính sách "Ki mi" (ràng buộc lỏng lẻo) thông qua các thổ tù, châu
mục. Tình trạng cát cứ của các thổ hào chiếm giữ mỗi người một vùng tự
quản đã hoàn toàn chấm dứt. Nói một cách khác, các hương, giáp xã đã trở
thành một đơn vị hành chính cấp cơ sở của nhà nước quân chủ trung ương
tập quyền. Nhà nước thời Lý đã có đủ điều kiện để nắm con số quân dân.
Sử không chép rõ việc làm này của vương triều Lý. Nhưng gián tiếp qua
việc ghi chép ở buổi đầu thời Trần, ta biết được cụ thể. Đại Việt sử ký toàn
thư chép vào năm 1228 thời Trần: "Lệ cũ, hằng năm vào đầu mùa xuân, xã
quan (nay là xã trưởng) khai báo nhân khẩu gọi là đơn sổ, rồi căn cứ vào
sổ, kê rõ các loại tôn thất, văn quan văn giai, võ quan võ giai, quan theo
hầu, quân nhân, tạp lưu, hoàng nam, già yếu, tàn tật, phụ tịch, xiêu tán,
v.v.."
68
. "Lệ cũ" ở đây là lệ thời nhà Lý. Sách Cương mục ghi rõ thêm:
"Việc làm này nhà Trần cũng thi hành theo như phép triều Lý trước"
69
.
Như vậy, qua việc lập đơn sổ (tức sổ hộ tịch), nhà nước thời Lý đã
nắm được số lượng trai tráng đến tuổi trưởng thành phải có nghĩa vụ binh
dịch. Hằng năm, nhà nước chọn tráng đinh sung vào quân ngũ ở trung ương
và các lộ, phủ, châu. Số còn lại tham gia sản xuất, là dân binh bảo vệ quê
hương, sẵn sàng nhập ngũ khi cần thiết. Quân thường trực, trừ cấm quân,
còn lại đều áp dụng việc chia phiên. Với việc làm này, Nhà nước Lý đã xử
lý mối quan hệ giữa binh và nông: chia tách và hoán vị. Như vậy vừa đảm
bảo số quân thường trực, vừa đảm bảo sản xuất nông nghiệp. Điều quan
trọng hơn nữa là mọi trai tráng đều được luyện tập việc binh. Khi cần thiết
Nhà nước huy động, mọi tráng đinh đều có khả năng sẵn sàng chiến đấu,
được "giao cho các tướng" phiên chế vào quân ngũ.
Tư tưởng gắn "việc binh" với "việc nông" bằng quốc sách "ngụ binh
ư nông" trong xây dựng lực lượng vũ trang quốc phòng không chỉ giới hạn
ở việc tuyển quân từ nông dân và thay phiên nhau về làm ruộng. "Binh" ở
đây được mở rộng đến nhiều lĩnh vực liên quan đến việc binh, quân sự,
chiến tranh và quốc phòng. "Nông" ở đây bao gồm nông dân, nông thôn,
nông nghiệp
70
. Dựa vào làng xã để chiến đấu biến làng xã thành pháo đài
