tranh, nhiều khi hoàng đế hoặc hoàng tử đã trực tiếp "tự làm tướng" cầm
quân đánh giặc. Nhiều vị vua Trần đã thân chinh chỉ huy các đạo quân
chinh phạt Chiêm Thành quấy phá biên giới, hoặc thực hiện các cuộc hành
quân lớn đánh dẹp các thế lực chống đối. Thậm chí có những vị vua đã bỏ
mình nơi trận mạc, như Trần Duệ Tông đã hy sinh trên đất Chiêm Thành
năm 1377. Vua Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông và Trần Nhân Tông là
những vị vua anh hùng của cuộc kháng chiến chống Mông - Nguyên, đã
từng xông pha trận mạc, từng đồng cam cộng khổ với dân và với binh sĩ.
Những vị đó có học vấn uyên bác lại rất quan tâm xây dựng sự đồng tâm
trong triều đình và cả nước. Vua Trần Anh Tông không ngại tuổi già đã
nhiều lần cầm quân đi dẹp "giặc Ngưu Hống".
Thông qua cương vị thủ lĩnh quân sự, vua muốn thể hiện chức năng
và quyền uy của mình, đồng thời cũng để làm gương trước các quần thần,
tướng sĩ. Ngay trong thời bình, các vua Trần thường xuống chiếu nhắc nhở
các tướng sĩ không được lơ là việc phòng thủ quốc gia, phải chăm lo luyện
rèn binh sĩ, đóng chiến thuyền và rèn đúc khí giới. Nhà vua thường đi kinh
lý bốn phương để tỏ ý gần dân, tìm hiểu địa hình và chuẩn bị phương lược
giữ nước. Vua Trần Anh Tông biết Trần Quốc Tuấn ốm không thể qua khỏi
đã đến thăm và lo lắng hỏi: "Nếu có điều gì chẳng may mà giặc phương
Bắc lại sang xâm lược thì kế sách như thế nào?". Bảo vệ đất nước, chuẩn bị
lực lượng và kế sách đánh phòng là một nhu cầu thường xuyên được những
người đứng đầu triều đình hết sức quan tâm. Một nét nổi bật của triều Trần
là các vua thường sớm nhường ngôi cho con rồi lên làm thái thượng hoàng,
nhưng vẫn trực tiếp trông nom việc nước. Đây là một cách tập dượt cho vua
con làm quen dần với việc điều hành đất nước khi vua cha còn sống, nhưng
chủ yếu là để ngăn ngừa cướp ngôi, bảo vệ vương quyền.
Sau vua là giới quý tộc, thân vương và công chúa có nhiều đặc ân,
được phong nhiều chức tước cao và được giao những trọng trách, nhất là
trong lĩnh vực quân sự, như các chức tiết chế quân sự, phiêu kỵ tướng quân,
thượng tướng, đại tướng, v.v. chỉ huy các đạo quân lớn, chịu trách nhiệm
một mũi tiến công, chỉ huy cấm binh bảo vệ kinh thành hay được quyền
