Sau khi thôn tính toàn Trung Quốc, Hốt Tất Liệt lên làm vua, lập
nên triều Nguyên (1271 - 1368). Để lấy cớ phát động chiến tranh xâm lược
Đại Việt, trong quan hệ ngoại giao, nhà Nguyên ngày càng lấn tới, đe dọa
và đề ra nhiều yêu sách hết sức ngang ngược, như bắt vua Trần phải cung
cấp lương thực, cho mượn đường đánh Chiêm Thành và thậm chí còn ép
triều Trần phải đầu hàng.
Nguy cơ chiến tranh đến gần, Triều đình Trần cùng nhân dân cả
nước khẩn trương chuẩn bị sẵn sàng bước vào cuộc kháng chiến. Năm
1282, vua Trần tổ chức Hội nghị Bình Than, cùng các vương hầu, tướng
lĩnh bàn kế đánh giặc. Sau đó tổ chức Hội nghị Diên Hồng (1285). Hưng
Đạo Vương Trần Quốc Tuấn được phong làm Quốc công tiết chế thống lĩnh
quân đội và ban bố Hịch tướng sĩ cổ vũ quyết tâm kháng chiến trong toàn
quân. Nhiều cuộc tập trận và thao diễn quân đội đã diễn ra. Ngoài các đơn
vị của lực lượng tại chỗ, các đơn vị quân chủ lực cũng được chia ra giữ các
vùng. Cả nước khẩn trương chuẩn bị đánh giặc.
Nắm được tình hình điều động binh tướng và kế hoạch tiến công
trên nhiều hướng của quân Nguyên, triều đình nhà Trần, trong đó có Trần
Quốc Tuấn ở cương vị Quốc công tiết chế (tổng chỉ huy quân đội) chủ
trương tập trung lực lượng đánh tan đạo quân cơ địch trên hướng chủ yếu là
hướng đông bắc và dùng một bộ phận lực lượng quân triều đình cùng quân
địa phương chặn đánh địch trên hướng tây bắc và hướng nam. Mọi công tác
chuẩn bị đều nhằm thực hiện thắng lợi ý đồ chiến lược đó. Trần Quốc Tuấn
trực tiếp chỉ huy quân đội trên hướng đông bắc; Trần Nhật Duật đảm nhận
đánh địch ở hướng tây bắc; các quân ở các châu lộ Thanh Hóa, Nghệ An
được lệnh chặn đánh quân địch từ hướng nam ra.
Đầu năm 1285, 60 vạn quân Nguyên từ phía đông bắc, tây bắc và
nam tiến công nước ta. Từ phía bắc tiến xuống, quân Nguyên có hai đạo
quân. Đạo chủ lực do Thoát Hoan chỉ huy đánh theo hướng Quảng Tây vào
Lạng Sơn. Chúng tiến vào Lộc Bình, đánh các đồn biên giới của quân Trần
ở Khâu Ôn, Khả Ly, Động Bản, Chi Lăng. Ngày 2-2, Thoát Hoan tiến công
