Trên thực tế, sự tham gia của nhân dân vào sự nghiệp dựng nước và
giữ nước càng khẳng định lòng tin của giới quý tộc về vai trò quyết định
của dân chúng. Nhân dân được coi là cơ sở để tiến hành các cuộc chiến
tranh giữ nước. Chính vì lẽ đó mà Trần Quốc Tuấn đã đề nghị Vua Trần
Nhân Tông thực hiện "chúng chí thành thành", xây dựng bức thành kiên cố
bằng ý chí của nhân dân. Trả lời Vua Trần Anh Tông hỏi về kế sách giữ
nước, Trần Quốc Tuấn nói: "Khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc,
đó là thượng sách giữ nước"
33
.
Ông luôn khẳng định rằng cố kết lòng dân, nuôi dưỡng, tăng cường
sức dân, tranh thủ sự đồng tình của nhân dân là "kế sâu rễ bền gốc", là điều
kiện tiên quyết để chiến thắng quân xâm lược, giữ gìn độc lập.
Trong mọi hoàn cảnh, "khoan thư sức dân" luôn là một tư tưởng
tiến bộ. Dưới triều Trần, nó đem lại sự hòa hoãn mâu thuẫn giai cấp vốn
tồn tại thường xuyên trong xã hội phong kiến. Khi quyền lợi của giới quý
tộc còn gắn liền với quyền lợi của dân tộc, quan điểm "dân" tiến bộ đó có
tác dụng củng cố khối đoàn kết chung, nhằm ổn định chính trị, phát triển
kinh tế, văn hóa, làm cho đất nước giàu thịnh, để tăng cường thế nước, có
đủ sức mạnh đánh thắng giặc ngoại xâm.
Quan điểm của Trần Quốc Tuấn cũng là quan điểm chung của
vương triều Trần, của cả vua Trần và giới quý tộc tiến bộ, nó thể hiện trên
thực tiễn quá trình lãnh đạo nhân dân xây dựng và bảo vệ đất nước.
Nhà nước quân chủ chuyên chế không phải là đặc điểm riêng của
thời Trần, điều đó cũng được biểu hiện ở Nhà nước Lê Sơ (thế kỷ XV), thời
Nguyễn (đầu thế kỷ XIX). Điểm khác biệt là sức mạnh của Nhà nước thời
Trần không dựa trên bạo lực chuyên chế, mà thực sự dựa vào lòng dân.
Trong đó, nhà nước đã quan tâm đến đời sống vật chất của dân, làm cho
dân giàu, nước mạnh bằng những chính sách trọng nông, tạo điều kiện cho
kinh tế nông nghiệp phát triển, coi "việc nông là gốc của nước nhất. Để
động viên được nhiều nhân lực, vật lực cho công cuộc xây dựng và bảo vệ
đất nước, triều Trần về cơ bản đã biết dựa vào nông thôn, nông nghiệp và
