Nói đến "khoan thư sức dân", bên cạnh việc dè dặt huy động thuế
khóa còn phải kể đến chính sách xã hội, biểu thị sự quan tâm đến lợi ích
của các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là tầng lớp lao động mà sử chép là dân
nghèo, bộ phận xã hội đông đảo nhất trong các làng xã nông nghiệp. Bởi vì
tầng lớp này là lực lượng nòng cốt trong lao động dựng nước cũng như
trong chiến đấu giữ nước. Dưới thời Trần, sự xuất hiện ngày càng đông đảo
tầng lớp sở hữu lớn về đất các loại (vương hầu, quý tộc quan lại, người giàu
không có quan tước), tất nhiên dẫn đến tình trạng phân hóa xã hội, tầng lớp
dân nghèo khá phổ biến. Nhưng chính những người bình dân lại là nguồn
nhân lực chủ yếu trong lao động sản xuất, làm nghĩa vụ binh dịch và phu
phen. Bấy giờ, nông dân làng xã là lực lượng đông đảo nhất tạo trên mặt
đáy của cấu trúc hình chóp xã hội Đại Việt. Quan tâm đến nông dân là quan
tâm đến những người có khả năng đóng góp nhiều nhất về nhân lực và vật
lực cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước. Quan điểm "thân dân",
"khoan thư sức dân" dưới triều Trần cũng nhằm mục đích đó.
Chế độ quân chủ tập quyền thời Trần (thế kỷ XIII - đầu thế kỷ
XIV), còn ở giai đoạn trẻ trung nên khoảng cách giữa "Thiên tử" và "thần
dân", giữa vua và tôi, giữa quý tộc và bình dân chưa lớn lắm. Các vua Trần
chưa phải là "những kẻ chuyên chế náu mình trong cung điện", vẫn giữ
được mối liên hệ nhất định với cộng đồng, với dân chúng.
Nhà vua và những người cầm quyền trong triều nhiều khi đã tỏ ra
thông cảm với nỗi khổ đau, cực nhọc của thường dân. Những cử chỉ "gần
dân" để "hiểu dân" thấy xuất hiện nhiều trong sử sách thời bấy giờ. Các nhà
vua thường tự mình hoặc phái các quan đại thần đi kinh lý ở vùng xa để
hiểu dân và biết rõ tình hình đất nước; như việc Vua Trần Thái Tông hay tổ
chức những chuyến lên rừng núi hay đến các vùng quê. Đã có lần nhà vua
nói với các quần thần rằng: trẫm muốn ra ngoài chơi để được nghe tiếng
nói của dân và xem xét lòng dân, cho biết tình trạng khó khăn của dân"
35
.
Năm 1231, tuy mới lên ngôi chưa lâu, nhưng Trần Thái Tông đã
ngự về hành cung Tức Mặc (phủ Thiên Trường), ban yến cho các bô lão
trong vùng và ban áo lụa theo thứ bậc. Năm 1262, thượng hoàng lại về đây
