bao gồm quân chủ lực của triều đình, quân của quý tộc (vương hầu, tông
thất), quân các lộ, phủ, châu (quân địa phương) và dân binh làng xã, động
bản. Cuộc chiến tranh giữ nước của Nhà nước Đại Việt là cuộc chiến tranh
mang đậm tính nhân dân, cả nước đánh giặc và chính lực lượng vũ trang là
chỗ dựa, nòng cốt của sự nghiệp giữ nước.
- Quân của triều đình gồm cấm quân và sương quân. Cấm quân
trong thời bình đóng ở kinh thành, có nhiệm vụ bảo vệ vua và triều đình.
Khi có chiến tranh, là quân chủ lực cơ động để đánh giặc. Đó là công cụ
bạo lực chủ yếu, chỗ dựa quan trọng nhất của chính quyền quân chủ, là trụ
cột của lực lượng an ninh, quốc phòng và cũng là chủ lực quân trong các
cuộc chiến tranh giữ nước. Sương quân là lính hạng nhì sau cấm quân. Đây
là một bộ phận quân thường trực khá đông đảo, trực thuộc quản lý của triều
đình, bao gồm những trai tráng tham gia nghĩa vụ binh dịch, nhập ngũ theo
yêu cầu trong từng thời kỳ. Sương quân thực hiện chính sách "ngụ binh ư
nông", chia phiên thay nhau tại ngũ canh phòng, luyện tập, phục dịch hoặc
trở về sản xuất tự túc lương ăn. Lực lượng quân sự bán chuyên nghiệp này
được tổ chức và đóng một vai trò quan trọng trong chức năng bảo vệ, lao
động lúc hòa bình cũng như chiến đấu và phục vụ chiến đấu lúc có chiến
tranh. Quân thường trực của nhà Trần gồm cả quân bộ và quân thủy; trong
quân bộ có bộ binh, kỳ binh và tượng binh. Lực lượng thủy quân Đại Việt
rất thành thạo tác chiến trên sông biển...
- Quân vương hầu là lực lượng quân sự của các vương hầu, quý tộc.
Các vương hầu, tông thất đời Trần được phép chiêu mộ dân nghèo và người
phiêu tán khai hoang, lấn biển lập các trang trại, được phân cấp thái ấp để
cai quản và hưởng lộc, đồng thời cũng được phép tổ chức lực lượng vũ
trang riêng để tự bảo vệ. Việc mộ quân, tuyển quân thực hiện theo lệnh của
triều đình, tùy theo sự cần thiết về phòng thủ của từng thái ấp. Trong thời
bình, lực lượng này có số lượng không nhiều. Khi có chiến tranh, các
vương hầu được quyền phát triển lực lượng đó, nhưng chịu quyền điều
động và chỉ huy của triều đình trung ương. Sử chép rằng, khi giặc Nguyên
đến, các vương hầu, quý tộc Trần được quyền "mộ binh và thống lĩnh binh
