- Dân binh, hương binh là lực lượng vũ trang cơ sở. Ở các làng, xã,
động bản có tổ chức dân binh, hương binh. Quan điểm và chính sách này
của nhà Trần phù hợp với yêu cầu "tận dân vi binh" (toàn dân là lính), "cử
quốc nghênh địch" (cả nước đánh giặc); đồng thời phù hợp với truyền
thống cố kết trong cộng đồng làng xã để sản xuất và chiến đấu bảo vệ sản
xuất. Trải qua ba cuộc kháng chiến chống Mông - Nguyên đời Trần, dân tộc
ta đã hình thành ở cơ sở làng xã tư tưởng và nếp sống "tĩnh vi nông, động
vi binh", ngày thường làm dân, khi có giặc làm lính. Có thể nói, nét độc
đáo trong lực lượng vũ trang thời Trần là vai trò chiến lược của tổ chức dân
binh trong các làng xã, thôn ấp, động bản. Đó là một tổ chức quân sự địa
phương có nguồn gốc xa xưa, mang tính tự nguyện. Song do Nhà nước Đại
Việt đã ý thức được tầm quan trọng của nó nên đã động viên, tạo điều kiện
thể chế hóa, để mọi người dân có thể tham gia và góp phần vào sự nghiệp
đánh giặc giữ nước. Chính quyền nhà Trần trong giai đoạn tiến bộ đã biết
tổ chức, khuyến khích và sử dụng họ thành lực lượng đánh giặc tại chỗ
đông đảo và có hiệu quả, hợp cùng với các lực lượng quân sự khác, tạo nên
thế chiến tranh nhân dân, cả nước cùng đánh giặc bảo vệ quê hương xứ sở
của mình.
Bốn thành phần lực lượng vũ trang nói trên thực chất là ba loại:
quân chủ lực của triều đình, quân địa phương của các lộ, phủ, châu và dân
binh các làng xã, động bản (quân vương hầu, tông thất khi thì làm chức
năng quân địa phương, khi thì làm chức năng quân chủ lực của triều đình,
tùy theo tình hình và nhiệm vụ). Ở đây đã hình thành rõ nét tư tưởng chỉ
đạo và mô hình tổ chức lực lượng vũ trang truyền thống. Ở nước Đại Việt,
ba loại tổ chức quân sự này kết hợp chặt chẽ với nhau: Quân chủ lực làm
nòng cốt cho quân địa phương đứng vững trước quân giặc mạnh. Ngược
lại, quân địa phương kiềm chế, phân tán, tiêu hao lực lượng quân ích để
quân triều đình đánh những đòn quyết định. Quân địa phương làm nòng cốt
cho dân binh đánh giặc, dân binh làm nòng cốt cho toàn dân chiến đấu.
Ngược lại, cuộc chiến đấu của toàn dân và dân binh dựa vào lực lượng
quân địa phương, tạo nên thế trận "làng - nước", "nước - nhà" cùng đánh
giặc, một thế trận thiên la địa võng của chiến tranh nhân dân. Tình hình đó
