lượng sản xuất và lực lượng quân sự, sản xuất nông nghiệp và công nghệ
được bảo đảm, sức lao động không bị thiếu, lại tạo điều kiện bình thường
hóa sinh hoạt của những gia đình tiểu nông - tế bào của xã hội.
Như vậy, chính sách "ngụ binh ư nông", chế độ "quân biên sổ" và
quân chia phiên dưới triều Trần thực sự là một chính sách xuất phát từ sự
nhận thức, tư tưởng tiến bộ phù hợp với điều kiện Đại Việt lúc bấy giờ vừa
xây dựng đất nước, vừa phải chiến đấu chống ngoại xâm. Đó là một quan
điểm, tư tưởng nổi bật của vương triều Trần và nhờ đó mà Nhà nước Đại
Việt trong giai đoạn phát triển đã có điều kiện lãnh đạo nhân dân xây dựng
đất nước cường thịnh, có đủ sức mạnh để đánh giặc giữ nước.
Nhiều học giả đã đánh giá cao tư tưởng gắn "việc binh" với "việc
nông", gắn kinh tế với quốc phòng và tính hiệu quả của chính sách "ngụ
binh ư nông". Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú và Ngô Thì Sĩ đều nhận xét:
"Binh chế Đại Việt rất thịnh", "lúc nông nhàn thì luyện tập, lúc vô sự thì
làm ruộng, khi có động thì chiếu sổ gọi ra"; cho nên "binh vẫn đủ mà không
phải chi phí nhiều, càng thêm hăng hái chống giặc", "thế nước càng thêm
vững là nhờ vậy"
38
, hoặc như Quốc sử quán triều Nguyễn viết rằng: "Như
vậy thì lúc bấy giờ thế quân đã cường thịnh cũng có thể biết được đại khái.
Đại thể khi trong nước không có việc thì cho quân lính về làm ruộng, khi
có việc chinh chiến thì thảy mọi người đều là quân lính"
39
. Đó cũng là ý
nghĩa của "ngụ binh ư nông" dưới triều Trần.
Tư tưởng gắn "việc binh" với "việc nông" đã đưa đến những kết quả
tốt đẹp. Nhờ vậy, đời Trần, quân số bình thường "chưa đầy 10 vạn"
40
,
nhưng trong kháng thiến chống Mông - Nguyên, có lúc triều đình đã huy
động thêm được 20 - 30 vạn quân để đánh giặc. Trong khi đó thì khắp
nước, ở đâu có giặc là ở đó có dân binh nổi lên đánh trả, tạo thành cuộc
chiến tranh nhân dân rộng khắp. Tư tưởng xây dựng lực lượng quân sự theo
phương cách trên được sử gia Phan Huy Chú nhận xét: "Đại để lúc vô sự
thì phục binh ở nơi thuận lợi, khi có nạn thì đều hết sức chống cự. Thế là
đời Trần nhân dân ai cũng là binh nên mới phá được giặc dữ, làm cho thế
nước mạnh"
41
. Đó là tư tưởng tiến bộ, là chế độ hay của triều Trần.
